Кафедральны сабор у гонар Уваскрасення Хрыстовага горада Барысава

Святую веру продкаў, свой род, культуру і Айчыну шануй і беражы!

Анатоль Статкевіч-Чабаганаў.

У гістарычным цэнтры старой часткі горада, на плошчы, якая ў 2002 годзе ў гонар яго юбілею атрымала назву імя 900-годдзя Барысава, узвышаецца велічны помнік царкоўнай архітэктуры XIX стагоддзя – кафедральны сабор Уваскрасення Хрыстовага.

Храм надае асаблівы каларыт усяму комплексу навакольных будынкаў, а сама плошча з’яўляецца любімым месцам барысаўчан. Тут усё нібы дыхае гісторыяй: і будынак былога казначэйства (першы ў Барысаве каменны будынак, цяпер там размяшчаецца кіраўніцтва Барысаўскай епархіі), і былыя рынкавыя шэрагі пабудоў пачатку XX ст., і помнік заснавальніку горада полацкаму князю Барысу Усяслававічу.

Кафедральны сабор Уваскрасення Хрыстовага з’яўляецца архітэктурным упрыгожаннем старажытнага горада Барысава. Паводле афіцыйнай статыстыкі, у 1865 годзе Барысаў пацярпеў ад пяці пажараў, якія знішчылі 345 дамоў. Агонь не пашкадаваў і драўляную царкву, якая знаходзілася побач з рынкам. Зразумела, сярод праваслаўных людзей узнікла пытанне пра пабудову новага храма, прычым, не драўлянага, а каменнага. Першапачатковы праект пяцікупальнага храма, прапанаванага інжынерам Скуратавым, Мінскай епархіяй быў адхілены. Канчатковы праект распрацаваны архітэктарам П. Мяркулавым пры ўдзеле рэктара Акадэміі мастацтваў у Пецярбургу Л. Бенуа і зацверджаны па асабістым хадайніцтве епіскапа Мінскага і Бабруйскага Аляксандра (Дабрыніна). Другі варыянт – гэта сабор з дзевяццю купаламі, трыма апсідамі, выразным контурам, прываблівым дэкорам і дастатковым аб’ёмам (27х23х12 метраў).

Малюнак іканастасаў было даручана падрыхтаваць губернскаму архітэктару Штрауху. Кантракт на наладжванне трох іканастасаў і дзвюх бажніц заключаны з мешчанінам Ковельскай губерні Гіршам Эляшэўскім. Іконы для іканастасаў і бажніцы выкананы мастаком Іванам Трутневым. Пытаннямі фінансавання будаўніцтва і забеспячэннем неабходнымі матэрыяламі загадваў старшыня мясцовага дваранства Уладзімір Ярмольскі. Былі пададзены праект і каштарыс на будаўніцтва новага каменнага сабора.

У часопісе Мінскай губернскай царкоўна-будаўнічай прысутнасці ад 21 мая 1871 года сказана пра назначэнне архітэктара Іванова выканаўцам работ па Барысаўскім саборы.

Закладка сабора адбылася ў верасні 1871 года на гандлёвай плошчы, дзе раней знаходзіўся Спаса-Праабражэнскі храм. Будавалі храм высокакваліфікаваныя муляры з мястэчка Івянец.

Узвядзенне сабора, асвечанага ў гонар Уваскрасення Хрыстовага, доўжылася тры гады і скончылася 15 кастрычніка 1874 года. А 20 кастрычніка адбылося ўрачыстае асвячэнне, якое ажыццявіў епіскап Аляксандр з удзелам губернскага начальства і высокапастаўленага духавенства. Сабор трохпрыдзельны. Галоўны прастол асвечаны ў гонар Уваскрасення Хрыстовага, правы – у гонар святога дабравернага князя Аляксандра Неўскага, левы – у гонар святога роўнаапостальнага князя Уладзіміра. Першым настаяцелем Уваскрасенскага сабора стаў святар Клімент Градзіцкі.

У пачатку XX ст. мясцовы чыноўнік, ён жа царкоўны стараста, Ніл Бурцаў выступіў ініцыятарам пабудовы цаглянай званіцы. З дапамогаю мінскага епархіяльнага архітэктара Віктара Струева гэта ідэя ў 1907 годзе ўвасобілася ў жыццё. Ён з’яўляецца таксама аўтарам праекта храма святога дабравернага князя Аляксандра Неўскага на вайсковых могілках у Мінску і святога Архістраціга Міхаіла ў в. Зембін Барысаўскага раёна.

Перад пачаткам Першай сусветнай вайны да прыхода Уваскрасенскага сабора адносілася 1123 двары, у якіх жылі 4495 мужчын і 4852 жанчыны. Прычт складаўся з протаіерэя-настаяцеля, іерэя, дыякана і псаломшчыка. Пры саборы дзейнічала адна з трох царкоўна-прыходскіх школ, якія меліся ў горадзе.

Айцы святой праваслаўнай Царквы заўсёды, у самыя няпростыя часы для нашай зямлі, былі разам са сваёю пастваю, падтрымлівалі і словам Божым, і справаю. Іх намаганнямі адкрываліся праваслаўныя храмы, праводзіліся набажэнствы, адраджаліся праваслаўныя абшчыны. І парою гэта быў сапраўдны подзвіг, пра які мы не маем права забываць.

Цяпер да ліку новапакутнікаў беларускай зямлі прылічаны два святары, якія служылі ў Свята-Уваскрасенскім саборы. Протаіерэй Васіль Ізмайлаў і іерэй Мікалай Мацкевіч – адны з дваццаці трох свяшчэннапакутнікаў Мінскіх.

Протаіерэй Васілій Ізмайлаў нарадзіўся 4 чэрвеня 1885 года ў горадзе Высшы Валачок Цвярской губерні ў сям’і святара. Скончыў духоўную акадэмію і выкладаў у Мінскай духоўнай семінарыі. У 1927 годзе айцец Васілій прызначаны настаяцелем Свята-Уваскрасенскага сабора ў Барысаве. Служыў у храме да арышту ўсяго некалькі месяцаў. Бацюшку абвінавацілі ў контррэвалюцыйнай дзейнасці і прыгаварылі да заключэння ў Салавецкім канцлагеры на тры гады, дзе 22 лютага 1930 года айцец Васілій памёр.

Іерэй Мікалай Мацкевіч ажыццяўляў акармленне праваслаўных вернікаў не толькі Уваскрасенскага сабора, але і ўсяго Барысаўскага павета на працягу некалькіх гадоў да дня свайго арышту ў 1937 годзе.

Мікалай Мацкевіч нарадзіўся 4 мая 1878 года ў г. Барысаве. Навучаўся ў Слуцкім духоўным вучылішчы. У 1904 годзе рукапаложаны ў сан іерэя. З 1910 года служыў пры Свята-Троіцкай царкве вёскі Бродаўка Барысаўскага павета. Упершыню святара Мікалая арыштавалі ў 1933 годзе і пасадзілі на 1 месяц у турму. Пасля вызвалення айцец Мікалай пэўны час служыў у Барысаве. Некалькі разоў яго выклікалі ў НКУС і патрабавалі публічна адрачыся ад сана. Але святар у сваёй апошняй пропаведзі заявіў, звяртаючыся да саглядатаяў НКУС: “Людзі! Бог ёсць!”

15 жніўня 1937 года айца Мікалая арыштавалі. На допытах святар вінаватым сябе не прызнаў і нікога з прыхаджан не назваў. Яго асудзілі на 10 гадоў канцлагера, дзе айцец Мікалай Мацкевіч прыняў пакутніцкую смерць.

У 1937 годзе сабор закрылі для набажэнства: вернікаў выгналі з храма, крыжы з купалоў спілавалі, унутранае ўпрыгожанне разрабавалі. Храм ператварылі ў збожжасховішча, а званіцу пераабсталявалі ў парашутную вышку…

У час нямецкай акупацыі ўлады, імкнучыся пераманіць на свой бок славянскае насельніцтва, вярнулі сабор вернікам. Унутранае ўбранства і крыжы на купалах прыйшлося аднаўляць. Часова, да асвячэння адноўленага храма, набажэнствы ладзіліся ў Свята-Андрэеўскай царкве.

На свята Нараджэння Хрыстовага ў саборы нават арганізоўвалі ёлку для дзяцей. Прыязджаў служыць набажэнствы Праасвяшчэнны Стэфан, епіскап Смаленскі і Бранскі.

У кастрычніку 1941 года епархія прызначыла ў сабор настаяцеля, выпускніка Жыровіцкай духоўнай семінарыі, 37-гадовага протаіерэя Іаана Строка.

Айцец Іаан служыў у саборы да 1944 года. У цяжкія гады акупацыі як мог дапамагаў хворым і абяздоленым, стараўся палегчыць лёс савецкім ваеннапалонным, выратаваў і даў прыют яўрэйскаму хлопчыку. Менавіта дзякуючы бацюшку Іаану каля 300 барысаўчан пазбеглі адпраўкі ў Германію. Нягледзячы ні на што, на вялікі жаль, пасля вызвалення Беларусі, айцец Іаан як памагаты ворага быў адпраўлены ў сталінскія засценкі і рэабілітаваны толькі ў 1956 годзе.

Барысаўскі кафедральны сабор разам з жыхарамі горада мужна пераносіў усе нягоды акупацыі. Для барысаўчан ён быў увасабленнем хрысціянскай веры, вялікай духоўнай абаронай ад пакутаў народа. Людзей пастаянна падсцерагала небяспека, але набажэнствы ў Свята-Уваскрасенскім саборы не перапыняліся. Вернікі, якія жылі побач з храмам, каб уратавацца ад фашыстаў, стараліся разам з дзецьмі нават на ноч заставацца ў храме.

Трэба сказаць, што адступаючы з Барысава, немцы спалілі шмат дамоў і гаспадарчых пабудоў, але, на шчасце, так і не змаглі пасягнуць на непарушны і велічны кафедральны сабор Уваскрасення Хрыстовага.

Пасля вызвалення Беларусі ад нацысцкіх захопнікаў ганенні на духавенства і вернікаў працягваліся. Аднак храм ужо не закрывалі, хоць у час праўлення Мікіты Хрушчова быў забаронены звон, быццам ён перашкаджаў спакою грамадзян. На шчасце, у перыяд перабудовы гэтую забарону адмянілі.

Пасля Вялікай Айчыннай вайны, у 1945 годзе, настаяцелем сабора стаў протаіерэй Фёдар Шаркоўскі, які пасля вяртання з высылкі ў Сібір, дзе тры гады адбываў пакаранне па абвінавачванні ў прыналежнасці да контррэвалюцыйнай арганізацыі, жыў у Мінску і пэўны час нідзе не служыў, бо цэрквы былі закрыты. Ён стаў не толькі настаяцелем сабора, але і благачынным цэркваў горада Барысава.

Пасля смерці айца Фёдара Шаркоўскага (1954) на кароткі перыяд настаяцелем стаў протаіерэй Антоній Былявец, а другім святаром – айцец Мікалай Чарнякоўскі. З 1959 года – протаіерэй Барыс Ненадкевіч, які служыў у саборы не менш за дваццаць пяць гадоў. Пасля яго настаяцелямі былі святары Анатолій Грушэўскі і Анатолій Кавалёў.

У 1988 годзе настаяцелем сабора прызначаны протаіерэй Іаан Місяюк, які праз некаторы час стаў благачынным Барысаўскай царкоўнай акругі.

Па ініцыятыве айца Іаана не толькі праведзена рэстаўрацыя Уваскрасенскага сабора, але і адраджаліся цэрквы, якія дзейнічалі раней, будаваліся новыя.

16 чэрвеня 1997 г. адбылося паўторнае асвячэнне званіцы Уваскрасенскага сабора. Асвечаны 5 званоў, адлітых у Маскве на ахвяраванні прыхаджан.

Па хадайніцтву протаіерэя Іаана ў 1998 г. уладамі горада сабору перададзены будынак былога казначэйства, які быў першым каменным будынкам старога Барысава. Цяпер у ім размяшчаецца Барысаўскае епархіяльнае кіраўніцтва.

У пачатку 70-х гг. XX ст. у выніку зніжэння ўзроўню грунтовых вод пачалося разбурэнне дубовых паляў, прасеў падмурак сабора. Гэта прывяло да ўтварэння расколін у сценах, скляпеннях і калонах. Будынак быў прызнаны аварыйным, а ў 2005 годзе набажэнствы часова перасталі праводзіць. Праз некаторы час пры падтрымцы дзяржавы і пры ўдзеле айца Іаана была распрацавана комплексная праграма па рэстаўрацыі сабора.

З 2006 года ва Уваскрасенскім саборы, які з’яўляецца гістарычнай каштоўнасцю і знаходзіцца пад аховай дзяржавы, сталі праводзіцца рэстаўрацыйныя работы.

Актыўнае садзейнічанне гэтаму нялёгкаму працэсу абнаўлення старажытнага храма аказаў прызначаны ў 2010 годзе новым настаяцелем сабора епіскап Барысаўскі Веніямін, з 2020 года – мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі Веніямін, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі.

28 красавіка 2013 года, у тыдзень Ваій, у свята Увахода Гасподняга ў Ерусалім, Праасвяшчэннейшы епіскап Веніямін здзейсніў першую за час 7-гадовай рэстаўрацыі Набожную літургію ў абноўленым храме. У 2014 годзе калядным падарункам для жыхароў горада Барысава і наваколля стала канчатковае адкрыццё Уваскрасенскага кафедральнага сабора: напярэдадні Раства Хрыстовага епіскап Веніямін здзейсніў малое асвячэнне храма. Поўнае асвячэнне праведзена 19 кастрычніка 2014 года мітрапалітам Мінскім і Заслаўскім Паўлам, Патрыяршым Экзархам усяе Беларусі, у саслужэнні епіскапа Веніяміна.

Барысаўчане, як і многія беларусы, прыходзяць ва Уваскрасенскі храм, каб памаліцца і пакланіцца духоўным святыням, сярод якіх іконы з часціцамі мошчаў святога праведнага Іаана Кармянскага, святой праведнай Сафіі Слуцкай, святога дабравернага князя Аляксандра Неўскага; свяціцеля Іаана, архіепіскапа Шанхайскага і Сан-Францыскага. Вернікі ідуць, каб пакланіцца іконе свяціцеля Спірыдона, епіскапа Трыміфунцкага, асвечанай на яго святых мошчах і прывезенай з Грэцыі (востраў Корфу); каб папрасіць духоўнай дапамогі праз ікону Божай Маці “Скорапаслушніца”, спісак якой прывезены ў барысаўскі кафедральны сабор з Афона.

Сёння пры саборы дзейнічае дзіцячая Нядзельная школа, моладзевае брацтва, а таксама паломніцкая служба, якая прапануе ўсім ахвотнікам адправіцца ў паездку да святых мясцін Беларусі, Украіны, Расіі.

…Прайшло ўжо больш за 140 гадоў з таго часу, як быў узведзены Свята-Уваскрасенскі сабор. Цягам часу выразней бачацца і глыбей усведамляюцца падзеі мінулага. 

Ніводнае грамадства не можа лічыцца паўнапраўным, калі яно забывае пра свае вытокі. Як адзначае Высокапраасвяшчэннейшы ўладыка Веніямін у кнізе “Борисовская епархия: прошлое и настоящее”, што прысвечана светлай памяці папярэдніх пакаленняў, якія служылі распаўсюджванню, захаванню і зацвярджэнню праваслаўнай веры на землях сучаснай Барысаўскай епархіі, “кожнаму чалавеку і кожнаму народу Гасподзь падараваў магчымасць ацэньваць падзеі, якія адбываюцца ў свеце, з духоўнага пункту гледжання і, адпаведна, з мінулага здабываць урокі. Набожныя продкі пакінулі сучаснаму пакаленню бясцэнную духоўную спадчыну. Аднак, атрымаўшы спадчыну, яно выкарыстоўвае яе не так, як патрэбна было б, а падобна да чалавека, які мае ў сябе залаты злітак і не ведае яго цаны. <…> Таму мы пакліканы вывучаць сваю духоўную спадчыну і беражліва захоўваць яе, каб у належным выглядзе перадаць нашчадкам”.

Перанёсшы ўвесь цяжар і беды, якія выпалі на долю нашай шматпакутнай Айчыны, – рэвалюцыі, канфіскацыя бальшавікамі царкоўных каштоўнасцяў, войны, уздзеянне прыродных з’яў, бяздушнае стаўленне да праваслаўных святыняў атэістычных уладаў у пасляваенныя гады – барысаўскі кафедральны сабор Уваскрасення Хрыстовага і цяпер з’яўляецца не толькі архітэктурна-гістарычнай жамчужынай Беларусі, але і жыватворнай крыніцай праваслаўнай веры; крыніцай, што выражае і ўвасабляе недасягальную нябесную прыгажосць.

Падрыхтоўка і пераклад на беларускую мову для сайта oroik.by Зоі ПАДЛІПСКАЙ.

Крыніцы:

https://borisov-spas.by

https://borisov-spas.com

http://www.blagobor.by

https://ex-press.by

http://church.by

Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 2. – Мінск, 1996.

Борисовская епархия : прошлое и настоящее / под общ. ред. канд. богословия епископа Борисов. и Марьиногор. Вениамина; науч. ред. д-р ист. наук А.Ю. Бендин, канд. богословия протоиерей Александр Вербило; протоиерей Дионисий Снытко [и др.]. – Минск : Четыре четверти, 2019.

Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін. – Мінск, 2007.

Приходы и храмы 1-го Борисовского благочиния: Приход кафедрального собора Воскресения Христова г. Борисова / Протоиерей Феодор Кривонос. – Ведомости Минской митрополии, 2018, № 10 (152).