“МЫ СУМЛЕННА ІШЛІ ПА ЖЫЦЦІ…” (з успамінаў Ізабэлы Данілеўскай)

Святую веру продкаў, свой род, культуру і Айчыну шануй і беражы! Анатоль Статкевіч-Чабаганаў.

(Заканчэнне)

НАШ НОВЫ АДРАС – СТАРАЖОЎКА

Зіма 1943 года прайшла, як у тумане, усё ў тых жа клопатах, усё ў тых жа страхах. Клопат – як накарміць дзяцей, клопат – як выжыць самім, страх – як не трапіць у палон, як не апынуцца сярод тых, каго адпраўляюць у Германію.

 Гэта я так разумела нашы клопаты. У сясцёр яны былі, як я падрабязней даведалася значна пазней, пасля вайны, нашмат складаней і небяспечней. Яны дапамагалі перапраўляць людзей у лес да партызанаў, шылі для ўцекачоў з ліку ваеннапалонных вопратку, збіралі цёплае адзенне для партызан, распаўсюджвалі партызанскія лістоўкі, выкрадалі ў канторы хлебазавода пустыя бланкі з пячаткамі, па якіх фабрыкаваліся фіктыўныя дакументы на адгрузку хлеба, нават удзельнічалі ў падрыхтоўцы дыверсіі ў клубе паліцаяў, калі быў арганізаваны падрыў будынка клуба падчас нейкага зборышча гэтых нягоднікаў. Але пра гэты эпізод пазней.

Клопатамі сясцёр, акрамя ўсяго, існавала яшчэ і рызыка быць выкрытымі па даносе якога-небудзь правакатара. Але, як прызнавалася потым мне Уладзя, яны з Шурай цвёрда верылі, што нашы прыйдуць, што фашыстаў, у рэшце рэшт, усё роўна пагоняць з нашай зямлі, і яны не хацелі, каб хтосьці калі-небудзь мог сказаць, што ў гады акупацыі яны дапамагалі захопнікам нават проста сваім бяздзеяннем. Вера ў нашу перамогу давала ім сілы.

 На зыходзе зімы 1943 года пачаліся налёты нашай авіяцыі на Мінск. Напярэдадні першага налёту ў горадзе расклеілі ці проста раскідалі лістоўкі, у якіх гаварылася, каб жыхары сыходзілі з цэнтра горада, што горад будуць бамбіць. Але далёка не ўсе ведалі пра гэта, далёка не ўсе мелі такую ​​магчымасць змяніць жыллё, і, вядома, большасць не разумела, што бамбіць нямецкія аб’екты з такой дакладнасцю, пры якой не пацерпіць мірнае насельніцтва, у той час было немагчыма.

 Першы налёт адбыўся ў дзень 8-га сакавіка. Як пазней мы даведаліся ад Кімы і з партызанскіх лістовак, якія яна прыносіла, у той дзень Мінск бамбілі легендарныя савецкія лётчыцы Грызадубава, Раскова і іх сяброўкі. Вядома, па ўсім было відаць, што інфармацыя аб размяшчэнні гітлераўскіх аб’ектаў у горадзе ў іх была дакладная і дэталёвая, аднак дакладнасць пападання авіябомбаў была вельмі нізкая, таму пацярпела і мірнае насельніцтва.

Паралельна нашай вуліцы, але бліжэй да цэнтра, праходзіла Інтэрнацыянальная. Яшчэ да вайны тут быў пабудаваны новы кінатэатр, пасля вайны яго назвалі “Перамога”. Тады ж у ім размяшчаліся немцы, гэта быў найбліжэйшы да нас нямецкі аб’ект. Яго ў ліку іншых бамбілі вельмі актыўна. Адна з бомбаў трапіла ў жылы дом побач з кінатэатрам, дом “раскалоўся” напалам і абрынуўся дзвюма велізарнымі, выродлівымі грудамі цэглы і абломкаў. Гэта мы назіралі назаўтра, а ў той момант усе збеглі ўніз да параднай і не ведалі, што рабіць далей.

Бегчы на ​​вуліцу? Там грукат выбухаў, дым, агонь і стральба.

Заставацца ў доме?  Але ён увесь калацiўся, хістаўся і, здавалася, стагнаў. Аднак, на наша шчасце, старая манастырская пабудова вытрымала.

Бамбілі даволі доўга, напэўна, каля гадзіны, але нам гэтая гадзіна здалася вечнасцю. Калі, нарэшце, бамбёжка спынілася, і мы падняліся ў кватэру, сёстры цвёрда вырашылі назаўтра ж шукаць жыллё дзе-небудзь на ўскраіне. У рэшце рэшт, зноў папрасіцца да тых старэнькіх, у якіх знайшлі прытулак у першыя дні вайны.

На наступны дзень Уладзя была на працы, а мы з Шурай з самай раніцы адправіліся ў раён Возера. Гэта я настаяла на тым, каб шукаць новае жыллё менавіта ў тым кірунку, расказваючы Шуры, як мы хаваліся ў першы дзень вайны і як бяспечна адчувалі сябе там, калі немцы бамбілі Мінск. Гэтая частка горада была забудавана прыватнымі дамамі, тут не было нямецкіх аб’ектаў, і гэта нас цешыла, мы лічылі, што бамбіць прыватныя жылыя забудовы не будуць. Але быў і іншы бок медаля: тут не было кінутага жылля. Мы прайшлі з Шурай уздоўж і ўпоперак увесь раён вакол Камсамольскага возера, але ўсё безвынікова.

 Ужо далёка за поўдзень мы трапілі на вуліцу Крапоткіна. Гэта прамая і доўгая брукаваная вуліца перасякала амаль увесь раён, так званую Старажоўку, і цягнулася ад Свіслачы на ​​поўнач міма інфекцыйнай клінічнай бальніцы, дарэвалюцыйныя пабудовы якой выдатна захаваліся і да сённяшняга дня, і ўпіралася ў землі, у нядаўнім мінулым, нейкага калгаса. Амаль уся вуліца была забудавана невялікімі прыватнымі дамамі, і толькі побач з інфекцыйнай бальніцай размясцілася каля дзясятка доўгіх, чорных, драўляных баракаў. Гэтыя баракі былі нашай апошняй надзеяй, але, на жаль, і там мы не знайшлі свабоднага жылля.

Прыгнечаныя беспаспяховымі пошукамі, мы ўжо вярталіся дадому, калі нам у вочы кінуўся двухпавярховы дом, побач з якім раслі два старыя, высачэзныя і тоўстыя, у два абхопы, таполі. З выгляду дом нагадваў тыя баракі, толькі двухпавярховы, з дваімі ўваходнымі дзвярыма на фасадзе.

Мы ўвайшлі ў адзін з пад’ездаў. На першым паверсе жыхароў, мабыць, не было дома: на стук ніхто не адчыніў. Мы падняліся на другі паверх. На адных дзвярах вісеў вялізны свірнавы замок, на стук у другія дзверы адчыніла маладая жанчына прыемнай знешнасці. Шура расказала пра мэту нашага прыходу, жанчына прапанавала ўвайсці ў кватэру. Мы пазнаёміліся, яе звалі Надзеяй, па прозвішчы Мілавідава. Жыла яна з дванаццацігадовым сынам Алікам і займала два з трох пакояў у гэтай кватэры. У трэцім пакоі жыла з імі суседка, маладая дзяўчына па імені Казіміра.

Надзея расказала нам, што кватэра побач стаіць нежылая, што яшчэ ўлетку яе заняў нейкі стары, з выгляду вясковы. Рэчаў ён не завозіў, павесіў замок і з таго часу ні разу не паказваўся.

Агульнымі намаганнямі нам удалося зняць замок. Кватэра сапраўды была пустая, толькі ў адной з трох пакояў стаяла старая фанерная двухстворкавая шафа, а ў кухні на падлозе ляжала з дзясятак паленцаў дроў.

Куханька была невялікая, каля шасці квадратных метраў, палову яе займала пліта для гатавання ежы, палілі яе дровамі. З кароткага калідорчыка, ён жа – пярэдні пакой, які злучаў уваходныя дзверы з кухняй, двое дзвярэй вялі ў розныя пакоі. Адны – у вялікі, каля 22 квадратных метраў пакой з двума вокнамі ў двор, другія – у два сумежныя пакоі па 8 метраў кожны, з вокнамі на вуліцу Крапоткіна. Вокны былі вялікія, са здымнымі рамамі падвойнага шклення. У калідоры знаходзілася яшчэ маленечкая кладовачка, дзе, мабыць, захоўваліся куханныя рэчы і прадукты. Усе тры пакоі абаграваліся адной галандскай, як іх тады называлі, печкай, топка знаходзілася ў першым з двух сумежных пакояў.

Вось што ўяўляла сабой наша новае жыллё. Туалет і вада – на вуліцы, у двары меўся дашчаты хлевушок. Наш новы адрас – вуліца Крапоткіна, дом 49, кватэра 7. Як аказалася, мне давялося пражыць тут да 1961 года, скончыць школу і ВНУ, выйсці замуж, нарадзіць дачку, перажыць шмат і гаротных, і радасных дзён. Але гэта ў будучыні, якая нам яшчэ была не вядома.

А тады мы былі невымоўна рады, што знайшлі жыллё далей ад цэнтра і нямецкіх аб’ектаў, спадзяваліся схавацца ад бамбёжак, хоць, як потым аказалася, горка памыляліся.

Параіўшыся, мы з Шурай вырашылі, што пераезд трэба арганізаваць як мага хутчэй, каб гэта жыллё не заняў хто-небудзь іншы. Я засталася, каб прыводзіць кватэру ў парадак, а Шура з Уладзяй павінны былі сёння ж пачаць перавозіць рэчы. Яшчэ ляжаў снег, можна было выкарыстоўваць дзіцячыя саначкі для перавозкі адзення і рознай дробязі, грувасткую ж мэблю меркавалася забраць пазней з дапамогай Міці і, наняўшы дзе-небудзь падводу.

У кватэры было холадна, брудна і сыра. Мне трэба было прыбраць, вымыць падлогі і выпаліць у печы. Усё неабходнае для гэтага мне дала Надзея Мілавідава.

Тут хачу асабліва адзначыць, што Надзя, як мы даведаліся потым, на працягу многіх гадоў жыцця па-суседску, была выключна добры і прыстойны чалавек, культурная, надзвычай акуратная і ахайная жанчына. Пазней яны з Шурай сталі шчырымі сяброўкамі і пранеслі сваё сяброўства да самай смерці. Мабыць, іх радніла і збліжала тое, што яны абедзве страцілі ў гэтай вайне мужоў і ўсю рэшту жыцця пражылі адзінокімі, цалкам аддаючы сябе выхаванню дзяцей.

Навесці парадак і прыбраць у новай кватэры было няпроста. Надзя дапамагла мне запаліць у печы. Добра, што на кухні знайшліся дровы. Зняўшы павуцінне ва ўсіх кутках і працёршы пыл, я пачала мыць падлогі, яны былі нефарбаваныя, таму даводзілася драіць венікам. Але пакуль сёстры прыехалі з першым рэйсам, у двух малых, сумежных пакоях ужо быў парадак. Было прыкметна цяплей, не адчувалася пылу і сырасці, пакоі выглядалі цалкам прыдатнымі для жылля.

Праз некаторы час я ўбачыла ў акно сясцёр, якія вярталіся з паходу ў наша папярэдняе жыллё. Шура цягнула саначкі, дзе верхам на гары бялізны і адзення сядзелі Юра і Міра. Уладзя цягнула на сабе два велізарныя цюкі. Я выйшла насустрач.

Усе былі ўзбуджаныя, у прыўзнятым настроі, дзеці крычалі, стаяў шум і гам. Маёй працы была дадзена выдатная ацэнка і сёстры адправіліся ў паўторны рэйс, каб прывезці хаця б некалькі матрацаў і забраць Ганну Уладзіславаўну.

Да прыходу сясцёр мне хацелася зрабіць ім прыемны сюрпрыз. Мы ўсе былі галодныя, а я ў той шафе, што была адзіным прадметам мэблі ў кватэры, знайшла палатняны мяшочак, у якім знаходзілася кілаграмы два жытняга вотруб’я. Тое, што вотруб’е гэтае захоўвалася тут немаведама колькі часу і часткова пакрылася цвіллю, было не важна. Я яго прамыла і вырашыла прыгатаваць нешта падобнае на зацірку, якую калісьці раздавалі на фабрыцы-кухні.

На падпалку кухоннай пліты дроў не хапала, бо трэба было яшчэ паліць у печы, каб канчаткова абагрэць жыллё. Я вырашыла варыць зацірку ў “галандцы”. Аднак рабіць гэта было вельмі нязручна. Каб вотруб’е не падгарала, трэба было яго пастаянна перамешваць, а для такой аперацыі каструлю даводзілася вымаць з печкі.

І вось, калі варыва маё было ўжо амаль гатова і я хацела ў чарговы раз яго размяшаць, вымаючы каструлю з печкі, я апяклася і кінула яе на падлогу. Палова змесціва разлілася, апырскаўшы кіпнем мне ногі. Апечаныя пальцы рук гарэлі. Я села і загаласіла, але не таму, што апёкі прычынялі боль, а таму што пазбавіла сям’ю ежы. На мой плач прыбеглі дзеці, сталі мяне супакойваць. Яны цудоўна разумелі, што на той час маё варыва было адзіным, што магло заглушыць голад усёй сям’і.

 Ужо цямнела, набліжалася каменданцкая гадзіна, сёстры вярнуліся з другім рэйсам і, калі яны ўвайшлі з Ганнай Уладзіславаўнай у пакой, я выцірала разлітую зацірку і плакала. Усім усё было зразумела без слоў, і калі я заявіла, што есці не буду, бо сваю порцыю разліла, на вачах у сясцёр таксама з’явіліся слёзы.

Пазней, ужо ў мірны час, збіраючыся ўтрох і вяртаючыся ў памяці да гадоў акупацыі, мы часта згадвалі гэтую сцэну, і заўсёды пры гэтым слёзы наварочваліся на вочы. Зразумець нашы пачуцці можа толькі той, хто сам перажыў нешта падобнае. Пастаяннае пачуццё голаду – гэта, зразумела, не самае страшнае, значна цяжэй перанесці пачуццё ўласнага бяссілля, калі ты назіраеш пакуты дзяцей, якія галадаюць, або бездапаможных старых.

Пасля вайны тых, хто працаваў на якіх-небудзь прадпрыемствах у немцаў, лічылі фашысцкімі памагатымі. Але хто з тых, што асуджалі людзей, пры гэтым задумаўся над пытаннем: а як жа было людзям выжыць? Як пракарміць дзяцей і хворых старых? Няўжо для ўсяго нашага народа было б лепш, каб гэтыя людзі памерлі або загінулі?

Вядома ж, тыя, хто ішоў служыць у паліцыю ці ўдзельнічаў тым ці іншым спосабам у гітлераўскім генацыдзе – гэта прамыя здраднікі, і яны вартыя асуджэння і кары. Але тыя людзі, якія пагаджаліся дзеля кавалка хлеба для дзяцей на любую цяжкую і брудную працу, вартыя спагады і даравання, калі пры гэтым яны захавалі чыстым сваё сумленне.

СУСЕДЗІ

Набліжалася вясна 1943 года. Мы працягвалі ўладкоўвацца на новай кватэры. У нашу кватэру на Рэвалюцыйнай вярнуўся Міця са сваёй жонкай Кацяй.

Шура з дзецьмі і Ганнай Уладзіславаўнай уладкаваліся ў вялікім пакоі, а мы з Уладзяй занялі два малыя сумежныя. Паступова перавезлі мэблю: шафу, ложкі металічныя (іх чамусьці называлі салдацкімі), стол, буфет, крэслы. Спяшаліся, пакуль не сышоў снег. Наймаць дзесьці падводу не прыйшлося. Міця дастаў недзе вялікія санкі і са сваім сябрам дапамог нам перавезці ўсе рэчы. Палілі толькі ў Шуры, Міця расстараўся старое і ржавае падабенства буржуйкі, усталяваў і вывеў комін у акно. Такім чынам атрымлівалася эканоміць дровы. Мы з Уладзяй спалі ў ненацепленых пакоях, награвалі коўдры каля буржуйкі і хутка беглі ў свае ложкі.

Паступова раззнаёміліся з суседзямі па дому. Пра Мілавідаву я ўжо распавядала, яна была сапраўды выдатным чалавекам, зносіны з ёй перараслі ў сясцёр у вялікую дружбу.

Паверхам ніжэй, пад намі, жыла сям’я Раманенка, маці з двума сынамі, а побач з імі на пляцоўцы – шматлікая сям’я Домніна: тры сястры: Валя, Таіса і Галя – з братам і маці. Бацька іх быў на фронце.

У суседнім пад’ездзе жылі таксама шматлікія сем’і простых і бедных людзей. Усе яны былі бежанцамі, якім пры адступленні нашых войскаў не ўдалося ўцячы на ​​ўсход далей за Мінск. Дом наш да вайны належаў Міністэрству тарфяной прамысловасці, жыхарам дома здолелі забяспечыць эвакуацыю, і таму свабоднае жыллё паступова занялі сем’і бежанцаў з заходніх абласцей Беларусі, якія не змаглі сысці ўслед за нашымі войскамі, што адступалі, і вымушаныя былі застацца на акупаванай тэрыторыі. Сярод іх было шмат сем’яў афіцэраў Чырвонай арміі. Памятаю вельмі эфектную, прыгожую, маладую жанчыну Кацярыну з вогненна рыжымі пышнымі валасамі, яна з двума дзецьмі жыла ў суседнім пад’ездзе, займала два пакоі ў трохпакаёвай кватэры, а яшчэ адзін пакой займала Таццяна, таксама жонка афіцэра з двума сыночкамі.

Пазней час вызначыў, што гэта былі зусім розныя жанчыны, з рознымі поглядамі на жыццё, на паняцці дабра і годнасці. Кацярына выбрала “лёгкае” жыццё, папросту гандлявала сваім целам, і ў яе кватэры пастаянна гасцявалі нямецкія афіцэры, з вокнаў лілася вясёлая музыка, яна шыкоўна апраналася і, вядома ж, не задумвалася над праблемай, як пракарміць дзяцей. Але як жа было яе дзецям потым, калі даводзілася чуць ад людзей, што іх маці – “гітлераўская падсцілка”? І хоць прамога зла яна нікому не зрабіла, ні на кога не данесла і нічыйму жыццю не пагражала, усё ж яе бліжэйшую суседку ўсе называлі Таццянай Іванаўнай, а яе самую называлі няйначай, як Кацька Рыжая. У адным гэтым ужо бачна людская ацэнка іх чалавечай годнасці.

Двор нашага дома (тады ён здаваўся мне вельмі прасторным) абрамлялі дашчатыя хлевушкі, у якіх жыхары захоўвалі паліва і розны хлам. Справа шэраг хлевушкоў абрываўся шырокім праездам, які далей ператвараўся ў кароценькую вулачку, дзе туліліся пяць невялікіх прыватных будынкаў. Вулачка спускалася ўніз да вялікага лугу, па якім працякаў ручай, і абрамлялі луг высокія старыя таполі. Улетку гэта было любімае месца дзятвы, асабліва пасля вайны, ужо ў мірны час.

У адным з прыватных будыначкаў жыла сям’я Савіцкіх: Мікалай з жонкай Франяй і пяццю дзецьмі. Са старэйшымі, Рэдзікам і яго сястрой Зояй, я пасябравала, трое малодшых, Жора, Барыс і Ліда, тады былі яшчэ зусім маленькія. Мне вельмі падабалася гэтая цётка Франя за яе лагоднасць, гасціннасць і ўвагу да нас. Таму мы з Юрам і Мірай часта і шмат часу праводзілі з іх дзецьмі.

У суседнім пад’ездзе жыла жанчына з дачкой, дзяўчынкай крыху старэйшай за мяне. Гэтая жанчына да вайны працавала ў аптэцы, цяпер жа яны жылі вельмі замкнёна, амаль не кантактавалі з суседзямі. Я з гэтай дзяўчынкай пасябравала, і неяк яна прагаварылася, што мама яе мае запас медыкаментаў. Калі я распавяла пра гэта Шуры, тая досыць хутка наладзіла кантакт з аптэкарам. Пасля я даведалася, што ўсе медыкаменты былі адпраўлены ў лес.

Як я ўжо гаварыла, сёстры абмяжоўвалі мяне ад інфармацыі, якая магла быць для мяне небяспечнай, але што ў той перыяд яны ўжо актыўна ўключыліся ў дапамогу партызанам, я папросту адчувала інтуітыўна, а таксама робячы высновы з таго, што назірала.

Утварылася цэлая група, у асноўным з жонак афіцэраў Чырвонай арміі, гэта ў першую чаргу Кіма з сястрой Валяй, Шура з Уладзяй, Паліна, таксама жонка афіцэра з Асаўца, якая з дзіцем дабралася да Мінска і якую прытулілі добрыя людзі на вуліцы Старажоўскай. Была яшчэ адна жонка афіцэра, на жаль, час сцірае з памяці імёны, не згадаю, як яе звалі, жыла яна ў Лошыцы, працавала на агародніннай доследнай станцыі.

Нейкая сіла сабрала ўсіх гэтых жанчын разам, і рабілі яны супольна адну агульную, патрэбную справу, рызыкуючы сабой і сваімі дзецьмі, але дзеля вялікай мэты, мэты вызвалення ад ненавісных ворагаў, акупантаў.

ЯК Я СТАЛА РАБОЧАЙ

Набліжалася лета 1943 года, трэцяе лета вайны. Пра рух наперад нашых войскаў мы дакладнай інфармацыі не мелі, але ведалі, што гітлераўцы яшчэ зімою пацярпелі поўнае паражэнне пад Сталінградам і што іх перамогам прыйшоў канец. Менавіта таму былі зразумелыя і з’яўленне ў горадзе румынскіх і венгерскіх часцей (фашысты ўсіх сваіх саюзнікаў гналі на фронт), і кіслыя фізіяноміі саміх немцаў, як венікам змяло бравурны іх настрой, з якім маршыравалі нямецкія салдаты ў першыя дні вайны. І ў гэты час мы ўпершыню ўбачылі рускіх у нейкай незнаёмай форме.

Неяк мы з Шурай пайшлі ў лазню на плошчы 8 Сакавіка, і на вуліцы ўбачылі калону салдат у нейкай дзіўнай форме. Размаўлялі яны паміж сабой па-руску. Шура інстынктыўна кінулася да іх, і на яе пытанні: што гэта за форма, што за знакі адрознення, хто яны самі? – ёй адказалі, што гэта батальён рускай вызваленчай арміі Уласава і што яны ваююць на баку Германіі, а яшчэ ёсць войскі бандэраўцаў, і складаюцца яны з украінцаў.

Шура ўскіпела, расхвалявалася, стала іх лаяць, называючы здраднікамі і шкурнікамі, якія аддалі сваю Радзіму і паднялі руку на сваіх жа братоў, абараняючы сваю з… . У адказ пачуўся смех, падобны на конскае ржанне. Мне ледзь удалося адвесці Шуру далей ад граху.

Дома ўсе расплакаліся, успамінаючы Юзафа і Мікалая, пра лёсы якіх не было вядома нічога, але якія дзесьці ваявалі на фронце, а можа быць, і загінулі. А гэтыя здаровыя, маладыя пайшлі служыць гітлераўцам, пайшлі забіваць сваіх, такіх жа савецкіх хлопцаў. Нам гэта было незразумела, было дзіка, балюча.

Да ўсяго выявілася, што размясцілі ўласаўцаў у будынках былога ваеннага шпіталя, што быў на вуліцы Камароўскай, гэта за пяцьсот метраў ад нашага дома. Таму мы часта маглі назіраць, як яны праходзілі строем міма ці то ў бок возера, ці то ў бок Старажоўскага рынку. Іх выгляд спачатку ўсіх нас вельмі раздражняў, пасля мы перасталі на іх звяртаць увагу, гэтак жа, як і на немцаў.

Аблавы сталі больш частыя, і мне катэгарычна было забаронена выходзіць на вуліцу або адлучацца далёка ад дома. Мы наіўна думалі, што такім чынам можна будзе засцерагчыся ад аблавы і адпраўкі ў Германію. Сёстры працавалі, у іх былі пропускі, ім не пагражала адпраўка. Я ж у гарадской управе на біржы па-ранейшаму не рэгістравалася.

Бяда прыйшла нечакана. У адзін з дзён, раніцай, калі сёстры рыхтаваліся ісці на працу, мы ўбачылі ў акно, што наша вуліца ачэплена нямецкай жандармерыяй. Уздоўж усёй вуліцы, з абодвух яе бакоў, стаялі жандармы праз кожныя 20 – 30 метраў, некаторыя з іх былі з сабакамі. Вуліца пустая, прахожых не было, толькі зрэдку праязджалі крытыя грузавікі, бітком набітыя маладымі хлопцамі і дзяўчатамі. Усё стала зразумела, гэта аблава, вывозяць моладзь у Германію.

Уладзя пайшла на працу, Шура ж засталася дома. Дзяцей і Ганну Уладзіславаўну паклалі ў ложак, галовы ім абвязалі ручнікамі. Шура з нейкай белай анучыны зрабіла сабе павязку на твар. Мяне запіхнулі ў вузкі праём паміж кухоннай плітой і сценкай, накрылі палавіком, а зверху паставілі прымус. На вонкавых уваходных дзвярах павесілі паперку, дзе вялікімі літарамі напісалі «ТЫФ», у разліку на тое, што немцы вельмі баяліся інфекцыйных захворванняў.

Пакутліва павольна пацёк час трывожнага чакання, чакання невядомасці, чакання бяды.

Заціснутае ў вузкай прасторы паміж плітой і сценкай, усё маё цела зацякло і пакутліва балела. Адсутнасць магчымасці хоць як-небудзь паварушыць рукой або нагой ператварылася ў страшнае катаванне, усё цела ламала. Хвіліны ператварыліся ў гадзіны, гадзіны – у бясконцасць. Ад прымуса, што стаяў над галавой, зыходзіў ванітны пах газы, і гэта рабіла маё становішча яшчэ больш пакутлівым. Мне здавалася, што я вось-вось страчу прытомнасць. Разумеючы бязвыхадны стан, я мужна трывала і паступова ўпала ў стан нейкага паўзабыцця. Усё паплыло перад вачыма, і я ўжо больш нічога не адчувала.

Так прайшло, як потым высветлілася, каля шасці гадзін. Гасподзь злітаваўся! Нам невымоўна пашанцавала, недзе за два дамы да нашага, раптам аблаву знялі. Немцы строем, як па свістку, бягом пагрузіліся ў машыны і з’ехалі.

Я ўжо дрэнна памятаю, як мяне адходжвалі. Ванітавала, галава жудасна балела, рукі і ногі не слухаліся. Карацей, да глыбокага вечара я праляжала ў ложку. А ўвечары, калі Уладзя прыйшла з працы, адбылася сямейная нарада. Трэба было нешта прадпрымаць, бо рана ці позна я магла трапіць пад аблаву і быць адпраўленай у Германію.

Уладзя выказала меркаванне: трэба даць хабар пакмейстару на хлебазаводзе, каб ён узяў мяне на працу без накіравання біржы. Немцы ласыя на золата, калі б недзе здабыць залаты пярсцёнак, можна было б цераз перакладчыцу (яна яго сяброўка) паспрабаваць дамовіцца з гэтым пакмейстарам.

– Усё гэта добра, але дзе ж узяць нам гэты залаты пярсцёнак? Золата ў нас з вамі зроду не было, – запярэчыла Шура.

– Будзем шукаць. Бог дасць, што-небудзь, можа, і знойдзем, – сказала Ганна Уладзіславаўна.

Апыталі ўсіх, каго ведалі, ніхто дапамагчы нам не мог, ні ў кога золата не было. А калі б нават і знайшлося, за што яго купіць?

Рашэнне праблемы, як часта бывае ў жыцці, прыйшло нечакана. Калі Шура перамовіла з перакладчыцай, тая не толькі пагадзілася пагаварыць з немцам, але і дала каштоўную параду. Рабочым хлебазавода дазвалялі адзін раз у месяц выпісваць і атрымліваць 16 кг так званых “зметак”. Гэта было драўлянае пілавінне напалову з мукой, у якое ўкачвалі хлеб перад пасадкай у печ. Гэтыя зметкі на рынку можна было прадаць тым, хто гнаў з іх гарэлку.

Вось перакладчыца і кажа Шуры:

– Я выпішу вам абедзвюм зметкі, а вы на рынку абмяняйце іх на пярсцёнак, пажадана заручальны. Шанц за 32 кг вымяняць пярсцёнак даволі вялікі. Я ж паспрабую ўгаварыць пакмейстара ўзяць вашу сястру на працу без накіравання біржы.

Так і паступілі. Усё здарылася, як па напісанаму. Атрымалі зметкі, абмянялі на заручальны пярсцёнак, немец забраў яго і сказаў, каб я прыйшла на працу. Так праз некалькі тыдняў я была прынята на працу ў цэх выпечкі хлеба. Нам удалося дамагчыся галоўнага, я магла спадзявацца на атрыманне пропуску як рабочая.

Першы працоўны дзень мне запомніўся надоўга. Я ішла на працу і дрыжыкі хвалявання разліваліся па ўсім целе, баялася немцаў, баялася, што не спраўлюся з працай, баялася за ўсё вакол, але пярсцёнак быў ужо аддадзены і шляху назад не было.

Насамрэч усё аказалася прасцей, чым мне ўяўлялася. Немцаў у цэху наогул не было, усім запраўляў галоўны пекар, пажылы рускі мужык з нізкім і хрыплым голасам. Хадзіў ён заўсёды насупіўшыся, але ніхто яго не баяўся. Паставіў ён мяне, як малалетку, на абкатку хлеба. Гэта была фізічна не вельмі цяжкая праца, але знясільвала сваёй аднастайнасцю і неабходнасцю ўпісвацца ў рытм канвеера.

Перада мной размяшчаўся вялікі драўляны стол з высокімі борцікамі па перыметры, нешта накшталт велічэзнай неглыбокай скрыні, якая была напоўнена мукой напалову з апілкамі. Хлеб ішоў па канвееры патокам, мне ж трэба было браць у абедзве рукі вялікі кавалак цеста, будучы бохан хлеба, i на пачатку абмакнуць у муку яго тарцы, а затым пракатаць па гэтай муцэ з апілкамі і пакласці на дошку, якую па меры напаўнення двое мужчын везлі на ваганетцы да печы.

Каля стала абкаткі хлеба стаялі двое. Маёй напарніцай была маладая жанчына каля 28-30 гадоў, панурая, насупленая, з цяжкім халодным і абыякавым позіркам. Пасля зыходу галоўнага пекара, які падвёў мяне да стала, тыцнуў пальцам і сказаў: “Будзеш рабіць усё, як яна …”, паказаўшы на напарніцу, тая мне паказала, што ад мяне патрабуецца, і прамовіла:

– Рабі ўсё найхутчэй, няма чаго шчыраваць, зжаруць і такі…

І вось, хлеб ідзе патокам, нас каля стала абкаткі двое, адна насупраць другой, трэба паспяваць усё рабіць хутка, інакш – затор, збой канвеера. Мне здавалася, што я дастаткова хутка засвоіла тое, што ад мяне патрабавалася, ва ўсякім выпадку напарніца да мяне прэтэнзій у першы дзень не мела.

Працавалі з васьмі гадзін раніцы да пяці вечара, адна гадзіна на абедзенны перапынак. Адпачыць на працягу дня можна было толькі тады, калі ўсё цеста было заложана ў формы і загружана ў печ, і пакуль новая партыя не пачынала паступаць з цестамяшалкі, гэта дзе-небудзь максімум хвілін 20 праз кожныя дзве гадзіны. Вядома ж, я стамлялася, асабліва гулі ў першы час ад стомы ногі.

У першы мой працоўны дзень мы прыйшлі з працы з сёстрамі стомленыя, але шчаслівыя, асабліва я. Мы ўсе прынеслі дадому абломкі хлеба, але галоўнае – у мяне быў пропуск рабочай, нада мной больш не вісела дамоклавым мячом небяспека быць вывезенай у Германію.

ЯЎРЭІ З ГАМБУРГА

Лепшая пара года – лета – мае адну непрыемную ўласцівасць: яно калі-небудзь абавязкова заканчаецца, а за ім прыходзяць няўтульныя, халодныя дні і марозныя ночы. У мінулую зіму мы ўжо адчувалі недахоп дроў, даводзілася эканоміць кожнае паленца. Вось таму яшчэ на пачатку лета сёстры пачалі турбавацца, як назапасіць дроў на зіму.

Мілавідава падказала нам рашэнне праблемы: прыкладна за 10 кіламетраў ад горада, калі рухацца па Маскоўскай шашы, яшчэ да вайны былі пачаты торфараспрацоўкі. Немцы, выкарыстоўваючы ваеннапалонных, таксама арганізавалі там здабычу торфу, але работы вяліся нерэгулярна. Гатовыя тарфяныя брыкеты захоўваліся пад падстрэшкам на агароджанай пляцоўцы, дзе пастаянна дзяжурыў паліцай, але да поля, на якім непасрэдна здабываўся торф, можна было прайсці свабодна. Збіраць на полі тарфяныя абломкі не забаранялася, сярод іх сустракаліся і асобныя цэлыя брыкеты, выкладзеныя для сушкі.

У чарговы свабодны ад працы дзень Уладзя і Шура пазычылі ў Савіцкіх дзіцячую каляску, узялі з сабой мяшкі і пайшлі на “разведку”. Разведка аказалася паспяховай, яны вярнуліся з трыма мяшкамі сухіх тарфяных абломкаў. Праўда ісці прыходзілася далёка і доўга, прыкладна каля 15 кіламетраў ад нашага дома, але ўсё роўна гэта было выйсце са становішча. Цяпер па чарзе той, хто меў свабодны ад працы дзень, “ездзіў” па торф. Наш маленькі дашчаты хлевушок у двары паступова напаўняўся каштоўным палівам, мы маглі ўпэўнена глядзець у вочы хуткай зіме.

Такім чынам, наша становішча было ўжо не такое бязвыхаднае, як у 1942 годзе. Мы маглі зарабіць на нейкі пражытак, дзеці не галадалі, побач з намі жылі, у большасці сваёй, добрыя чулыя людзі, гатовыя прыйсці на дапамогу ў ліхі час, але пачуццё небяспекі пастаянна прысутнічала з намі і жыло ў нас.

Гітлераўцы, канчаткова зразумеўшы што іх “бліц-крыг” праваліўся, будучы ўжо не раз бітымі на франтах Чырвонай арміяй і атрымліваючы пастаянныя, адчувальныя ўдары ў сваіх тылах ад партызан, лютавалі бязмерна. Частыя аблавы, пасля якіх узятых заложнікаў расстрэльвалі ў адплату за праведзеныя партызанамі дыверсіі; публічныя пакаранні смерцю, калі насельніцтва зганялі назіраць за павешаннем “партызан”, у якіх многія пазнавалі сваіх суседзяў і якія хутчэй за ўсё не мелі ніякага дачынення да партызанаў, – усё гэта станавілася паўсядзённасцю. Але хіба да гэтага можна было прывыкнуць, змірыцца і заставацца абыякавымі? У душах нашых кіпела нянавісць і гарачае жаданне помсты! Але помсціць маглі толькі моцныя, мы ж былі асуджаныя быць толькі сведкамі таго, што адбываецца.

Мая дарога на хлебазавод праходзіла па Нямізе. Апошнім часам мне пачалі сустракацца калоны яўрэяў, якіх гналі канваіры, хутчэй за ўсё, на працу. Але гэтыя людзі ў калонах былі нейкія іншыя, не нашы, гаварылі між сабой па-нямецку, апранутыя былі значна дыхтоўней. Як аказалася, гэта былі яўрэі з Германіі, дакладней, з Гамбурга, іх прывезлі і пасялілі ў яўрэйскім гета, у дамах, якія вызваліліся пасля планамерных пагромаў Мінскага гета.

 Знешне гэта былі іншыя людзі, але з нашымі іх раднілі вочы, у іх была тая ж пакорлівасць і безвыходнасць, тыя ж пакуты і тая ж асуджанасць. Яны, мабыць, гэтак жа разумелі, што жывуць толькі да той хвіліны, пакуль не паступіць каманда гэтых вылюдкаў, цемрашалаў-фашыстаў на іх знішчэнне.

 Аднойчы, вяртаючыся з працы, я несла цэлую буханку хлеба, гэта быў мой паёк за тры працоўныя дні. Меркавалася, што гэты хлеб мы абмяняем на малако або які-небудзь малочны прадукт для дзяцей. Мне зноў сустрэлася калона гамбургскіх яўрэяў, і раптам з калоны мне насустрач выбягае жанчына і нешта таропка спрабуе растлумачыць па-нямецку. Канвойны немец рабіў пры гэтым выгляд, што не заўважае таго, што адбываецца. Спачатку мне цяжка было зразумець, чаго хоча гэтая жанчына, але потым я сцяміла, што яна просіць есці. Мне стала вельмі яе шкада, і я хуценька ўпіхнула буханку хлеба ў палатняны мяшок на яе плячы. Жанчына выхапіла з-за адварота курткі нейкі скрутак і кінула мне ў сумку, на вачах яе блішчалі слёзы, яна кінулася назад у калону. Усё адбылося ў лічаныя імгненні, пазней мяне не пакідала адчуванне нейкай механічнасці ў сваіх дзеяннях, усё здарылася, як у сне. Я яшчэ доўга стаяла і глядзела ўслед калоне няшчасных, якая павольна сыходзіла, жанчына павярнулася і памахала мне рукой.

Я паціху ішла дадому і думала пра тое, што сёстры наладзяць мне “прачуханку” за аддадзены хлеб. Але ўсё абышлося, мяне ні ў чым не папракнулі, толькі Шура заўважыла:

 – Бэла, ты рызыкавала, канваір мог страляць без папярэджання, бо зносіны з канваіруемымі забаронены. Надалей, калі ласка, будзь асцярожней.

Калі я дастала з сумкі загорнуты ў паперу скрутак і мы яго разгарнулі, то ўбачылі вельмі прыгожай расфарбоўкі шаўковую сукенку. Такой тканіны ў нас да вайны не было, і такога крою, такой якасці вырабу мы таксама не сустракалі. Сукенка выглядала цалкам новай, і была вельмі прыгожай. Сталі прымяраць, сукенка ідэальна падыходзіла Шуры, як быццам для яе шылі. У парыве радасці Шура мяне пацалавала. Але ж я нічога асаблівага не зрабіла, проста з жалю да той жанчыны аддала ёй хлеб, а ён для яе значыў, мабыць, больш, чым гэтая прыгожая сукенка. Бо мы самі за першыя гады вайны практычна ўсю сваю вопратку абмянялі на магчымасць набыць хоць што-небудзь з прадуктаў.

Вось, праўда, Уладзя працягвала свята захоўваць рэчы свайго мужа Юзафа. Бо вельмі яна яго кахала, спадзявалася, што вернецца з фронту жывы, і яны яму спатрэбяцца. Хоць, па-мойму, ён быў не варты такіх пачуццяў. Мяркуйце самі. Як вы памятаеце, я пісала, што жылі сястра з мужам вельмі сціпла. Такім жа звышсціплым быў і гардэроб Уладзі. Тым не менш Юзаф дазволіў сабе ўзяць з худога сямейнага бюджэту сродкі на пакупку скуранога паліто з цёплай падшпількай, каракулевым каўняром і такой жа каракулевай папахі, шарсцянога прыгожага светла-шэрага макінтоша, двух цывільных касцюмаў на выхад і аднаго напаўвайсковага. Тады, да вайны, ды і пасля вайны, мужчыны часта насілі штаны галіфэ і гімнасцёркі пад пояс. Калі такі касцюм быў пашыты з якаснага, як тады казалі, афіцэрскага сукна, ды ў дадатак меліся хромавыя боты, – гэта было сведчанне дастатку ва ўладальніка такога адзення. Уладзя захоўвала дзве пары такіх ботаў, ды да ўсяго яшчэ і аўчынны кажух. Усё гэта былі рэчы Юзафа і замах на іх, на думку Уладзі, быў недапушчальны.

А на маю думку, Юзаф быў закончаным эгаістам. Гэта даказала і іх пасляваеннае сумеснае жыццё. Не буду ўдавацца ў падрабязнасці, скажу толькі, што Юзаф пасля вайны ў запале сямейных сварак не раз папракаў Уладзю за прададзены той кажух. А склалася так, што Уладзі ўсё ж прыйшлося абмяняць кажух на некалькі пар ботаў для нас, калі мы пазней збіраліся сысці ў лес да партызанаў. Заўважу пры гэтым, што ўсю астатнюю яго вопратку яна ўсё ж зберагла і верна чакала вяртання мужа з фронту.

Вось такія розныя людзі бываюць у гэтым жыцці. Яго ж родны брат, Міця, – гэта было ўвасабленне самой дабрыні і спагады, той апошняе гатовы быў аддаць бліжняму і ніколі не выстаўляў гэта ў якасці сваёй звышзаслугі .

Але вернемся да нашага расповеду.

Мы ўсе да таго часу вельмі мелі патрэбу ў вопратцы, бо ўсё, што раней было, абмянялі на прадукты, а, прымаючы пад увагу, што Шура з дзецьмі прыйшлі да нас наогул напаўголыя, то праблема стаяла даволі востра, асабліва не хапала цёплай зімовай вопраткі. Параіўшыся, мы вырашылі назапасіць кавалкаў хлеба, сабраць свае пайкі і, паколькі Шура крыху размаўляла па-нямецку, то яна павінна была чакаць калону, што праходзіла там, дзе я яе сустрэла, і паспрабаваць наладзіць кантакт з мэтай абмену.

Так і зрабілі. Праз некалькі дзён нам з Шурай удалося сустрэць калону канваіруемых з працы яўрэяў, і тая жанчына адразу ж мяне пазнала. Яна, як і ў першы раз, ішла крайняй у шарэнзе. Шура прыладзілася і пайшла па тратуары побач з калонай, яна стала тлумачыць жанчыне, што ёй трэба для дзяцей, для сябе, для нас з Уладзяй. Шура перадала жанчыне хлеб, тая была вельмі рада, назвалася Маргарытай і паабяцала назаўтра сабраць дзіцячага адзення.

Немец-канваір, які ішоў метраў за дваццаць ззаду ад Шуры, ніяк не рэагаваў на тое, што адбываецца, мабыць, быў падкуплены. Гэта ўсяляла надзею, што кантакт будзе магчымы і ў наступны раз.

Так быў наладжаны “тавараабмен”.

Але бяда ў тым, што магчымасці нашы былі вельмі абмежаваныя, ды і самім трэба было нешта есці. Рашэнне, як часта бывае, прыйшло нечакана. Рабочым хлебазавода дазвалялася забіраць рэшткі абедаў нямецкага персаналу і аховы, гэта, часцей за ўсё, былі вельмі густыя супы з гароху і бабоў. Вось Шура і прапанавала ў бітончык наразаць буйнымі кавалкамі хлеб, прыкрываць іх васкаванай паперай, а зверху заліваць рэшткамі абеду. На прахадной немцу прад’яўлялі адкрыты бітончык, ён бачыў суп і дазваляў праносіць. Так патроху стваралі запасы хлеба, які затым выменьвалі на адзенне. Адзенне было, вядома ж, не новае, але цалкам прыдатнае. Атрымалася прыадзець да зімы дзяцей, вымянялі для нас з Уладзяй па сукенцы і цёплую фуфайку-безрукаўку для Ганны Уладзіславаўны.

Аднак працягваўся наш “тавараабмен” нядоўга. Аднойчы мы з Шурай чакалі калону больш за гадзіну, але беспаспяхова. Не з’явілася яна і назаўтра, і на трэці дзень.

Лёс гэтых бедных людзей нам невядомы, але здагадацца, што з імі здарылася, нескладана.

Як потым дайшлі да нас чуткі, гэта была група высокакваліфікаваных спецыялістаў у самых розных галінах, якіх прыгналі з Гамбурга, мабыць, з канкрэтнымі мэтамі. Праца была зроблена, і людзі сталі непатрэбныя, вось і адправілі іх чыгуначным эшалонам кудысьці на захад, – так сцвярджалі нашы чыгуначнікі.

ВЫБУХ У НЯМЕЦКІМ КАЗІНО

Весткі з франтоў прыходзілі скупыя. Здавалася, што пасля Сталінграда (а тады мы ўжо многае ведалі пра разгром фашыстаў на Волзе) на франтах нічога і не адбываецца, ва ўсякім разе, значнага. Навіны атрымлівалі праз партызанскіх сувязных.

Да нас часта прыходзіла маладая дзяўчына па імені Наташа.  Апранута яна была, як апранаюцца ў вёсцы, ад яе заўсёды пахла сырадоем і нейкім спецыфічным сельскім пахам. Наташа прыязджала на Старажоўскі рынак гандляваць малочнымі прадуктамі, звычайна начавала ў нас адну ноч і назаўтра з’язджала. Часам яе суправаджаў дзядок, які моцна кульгаў на правую нагу, а парой хлапчук гадоў пятнаццаці, звалі яго Колем. Прыязджалі яны на возе, у які была запрэжана хударлявая кабыла нейкай незразумелай масці, рыжая з бялявымі плямамі.

Ужо тады я здагадвалася, а пазней даведалася напэўна, што Наташа была партызанскай сувязной, і ўвесь яе выгляд – гэта нішто іншае, як маскіроўка. Яна ў кожны свой прыезд пра нешта шапталася з сёстрамі, і заўсёды пасля яе сыходу дома абмяркоўваліся апошнія навіны з франтоў, навіны пра дыверсіі партызан.

У адзін з прыездаў Наташы – гэта было ў пачатку лета – мне кінулася ў вочы нейкая асаблівая ўсхваляванасць сясцёр, ды і сама Наташа паводзіла сябе неяк незвычайна. Пакуль Шура размаўляла з Наташай, Уладзя два разы збегала на вуліцу, як я зразумела, павінен быў пад’ехаць Коля на сваім возе. Шура з Наташай, пакуль шапталіся, разоў пяць выглядалі ў акно, і наогул, адчувалася нейкая агульная напружанасць. Нарэшце пад’ехаў Коля, яны з Наташай зацягнулі на кухню вялікую карзіну з буракамі, цягнулі яе ўдваіх, мабыць, была яна даволі цяжкая. Карзіну прыцягнулі і адразу з’ехалі. Вечарам, калі сцямнела, сёстры перанеслі карзіну ў хлеў. Памятаю, потым я дзівілася: прывезлі цэлую карзіну буракоў, а прыгатаваць з іх боршч атрымалася толькі некалькі разоў, і буракі скончыліся.

На наступны дзень пасля прыезду Наташы да нас зачасцілі то Кіма, то Валя, яе сястра. Два дні запар яны прыходзілі да нас па некалькі разоў на дзень, Шура ўсё бегала ў хлеў, прыносіла нейкія пакункі, і яе сяброўкі адразу сыходзілі. Калі Кіма забрала, мабыць, апошні скрутак, я заўважыла, што сёстры трохі супакоіліся, знікла незразумелая напружанасць на іх тварах, Шура злёгку загадкава ўсміхнулася.

Я ведала, што Кіма ў той час працавала афіцыянткай у афіцэрскім казіно, нейкім чынам яна здолела знайсці сабе там працу, думаю, пры дапамозе і па даручэнні падполля. Вядома ж, я не магла тады ведаць пра тое, што Кіма рыхтуе дыверсію ў казіно. Пра некаторыя падрабязнасці таго, што адбылося потым, мне стала вядома ўжо нашмат пазней, пасля вызвалення Мінска.

Афіцэрскае казіно размяшчалася ў доме, што стаяў прама насупраць Чырвонага касцёла і Дома ўрада. Цяпер гэтага дома няма, яго даўно знеслі, яшчэ ў канцы 1960-х гадоў, пры першай рэканструкцыі галоўнай плошчы горада. Тады ж гэта быў фешэнебельны будынак з велічэзнымі вітрынамі былых магазінаў на першым паверсе, з багатай ляпнінай на фасадзе, да вайны ў гэтым будынку размяшчаліся нейкія місіі замежных дзяржаў.

Цэнтральная зала казіно, у якой стаялі гульнявыя сталы і столікі для наведвальнікаў, упрыгожваў вялікі камін. Вось яго і выкарысталі, каб у коміне падвесіць скрыню з выбухоўкай, бо летам камін не палілі. Але патрабавалася шмат часу, каб незаўважна ўнесці ў будынак казіно амаль 10 кілаграмаў узрыўчаткі. Кіма прыцягнула да аперацыі апальшчыка, у бакоўцы якога паступова і назапашвалася выбухоўка, што яны прыносілі. Затым яе склалі ў нейкую скрыню і з устаноўленым гадзіннікавым механізмам падвесілі ў коміне каміна.

Пра гэтыя падрабязнасці я даведалася праз паўгода пасля вызвалення Мінска з гутаркі падчас сустрэчы сябровак Шуры і Дашы Камісаравай.

У звычайных клопатах прабеглі некалькі тыдняў пасля памятнага прыезду Наташы. Аднойчы ўвечары да нас зайшла Ніна Камісарава, мая сяброўка і наша суседка па кватэры на вуліцы Рэвалюцыйнай. Спачатку Шура павяла яе ў кухню, і яны пра нешта нядоўга шапталіся, потым, развітваючыся, Ніна ціха сказала мне:

– Бэла, мы з цёткай заўтра сыходзім у лес. Бывай, калі Бог дасць, будзем жывыя – убачымся …

Ніна хутка развіталася з усімі і пайшла. Пасля яе сыходу Шура і Уладзя доўга настаўлялі дзяцей, мяне і Ганну Уладзіславаўну, каб у бліжэйшыя дні мы без патрэбы наогул з хаты не выходзілі.

Наступным вечарам сёстры позна не клаліся спаць, ужо даўно пачалася каменданцкая гадзіна, а яны, здавалася, чакалі нечага прыходу, прыслухоўваліся да любога шоргату, раз-пораз углядаліся ў цемру за акном. Дзеці і Ганна Уладзіславаўна спалі ў Шурыным пакоі, сёстры ж сядзелі ва Уладзіным пакоі без святла, а я ляжала ў ложку, але заснуць не магла, хваляванне сясцёр перадавалася.

Ужо дзесьці за поўнач рыпнулі ўваходныя дзверы, і ў пакой увайшла Кіма. Адчувалася, што яна была вельмі ўзбуджаная і ўсхваляваная, хоць у цемры яе твару я разгледзець не магла. Паколькі казіно працавала вельмі позна, у Кімы быў начны пропуск, што дало ёй магчымасць цяпер бяспечна перасекчы паўгорада. Дадому Кіме ісці было небяспечна, таму яна прыйшла да нас. Назаўтра Кіма павінна была сысці ў лес, да партызанаў, але спачатку трэба было пераканацца ў факце выбуху, а яшчэ лепей, даведацца пра вынікі дыверсіі.

Чакалі выбуху. Мы, безумоўна, павінны былі яго чуць, а магчыма, і бачыць зарыва. Сёстры і Кіма сядзелі ў цёмным пакоі каля акна, што выходзіла на цэнтр горада, і ўглядаліся ў цемру. Чакалі, як здавалася, доўга, і вось удалечыні, недзе за дамамі, бліснула ўспышка святла, і пачуўся моцны выбух. Мне падалося, што шыбы зазвінелі.

 – Спрацавала! … – з палёгкай выдыхнула Кіма.

 – Ой, дзяўчаты, што цяпер будзе?! … – шаптала Уладзя.

Сёстры і Кіма, як малыя дзеці, пачалі падскокваць, абдымацца і бязгучна строіць розныя міны, што азначала крыкі радасці.

Раніцай Кіма сышла на сваю яўку, і да канца вайны мы яе не сустракалі, хоць праз нейкі час зноў пабыла ў нас Наташа, расказала, што і Кіма, і Даша з пляменніцамі ў атрад дабраліся паспяхова.

На наступны дзень на працы толькі і было размоў, што пра дыверсіі партызан, якія падарвалі афіцэрскае казіно. Крыху пазней сталі вядомыя сякія-такія падрабязнасці. На жаль, выбух быў малавыніковы, хоць будынак пацярпеў вельмі сур’ёзна. Ахвяр сярод гітлераўскіх афіцэраў было няшмат, час быў ужо даволі позні і вялікая колькасць немцаў паспела сысці. Якіх-небудзь важных фашысцкіх чыноў сярод загінулых увогуле не было, у той жа час былі ахвяры сярод абслуговага персаналу. Наогул, час выбуху быў падабраны відавочна няўдала, гэта, вядома ж, пралік Кімы і яе таварышаў.

Мы ведалі, як паводзілі сябе акупанты пасля падобных дыверсій. Звычайна гэта былі серыі аблаў, падчас якіх затрымлівалі сотні заложнікаў, якіх пасля ў адплату і для настаўлення расстрэльвалі. Я добра памятаю, што пасля вядомай аперацыі па знішчэнні гаўляйтэра Беларусі Кубэ немцы цэлую вуліцу Беламорскую, што ў раёне Камароўскага рынку (а гэта была вельмі доўгая вуліца ў асноўным прыватнай забудовы), узялі ў заложнікі і расстралялі. Дык то быў Кубэ, намеснік гітлераўскі ў Беларусі, вінаваты ў масавым знішчэнні мірных жыхароў. А тут з-за загінулых некалькіх нямецкіх унтэраў маглі пацярпець дзясяткі нявінных людзей. Ці каштавала такая акцыя ахвяр? Не ведаю, адназначна на гэтае пытанне не адкажаш.

Больш за тыдзень ніхто з нас, у тым ліку і дамашнія, з дому носа не паказвалі, толькі на працу – і дадому. Аблавы ў горадзе былі, але пра якія-небудзь публічныя экзекуцыі мы нічога не чулі. Паступова жыццё ўвайшло ў звычайнае рэчышча, пра выбух у казіно гаварылі ўсё менш, і неўзабаве паўсядзённыя клопаты выціснулі гэтую падзею з памяці гараджан.

ІВАН НАЙДЗЁНАЎ

Ледзь суціхлі страсці з-за выбуху ў казіно, як зноў у наш дом прыйшло пачуццё небяспекі і страху за сябе і блізкіх. Спачатку я не ведала сутнасці задання сясцёр, але не трэба было быць мудрацом, каб зразумець, што адбываецца вакол мяне.

Аднойчы, калі мы вярнуліся з працы, нас дома чакаў госць. Незвычайным і незразумелым было ўжо тое, што госць знаходзіўся ў далёкім Уладзіным пакоі, а Ганна Уладзіславаўна, сустрэўшы нас у прыхожай, прашаптала Уладзі так, каб дзеці не чулі:

– Вось, Наташа прывяла гадзіну назад, Іванам завуць. Сказала, што ты ўсё ведаеш. Правялі ў твой пакой так, каб нават дзеці не бачылі. Наташа сказала: “… чым пазней даведаюцца пра яго прысутнасць, тым лепш”.

Шура прайшла ў свой пакой, каб заняць дзяцей, Уладзя і Ганна Уладзіславаўна накіраваліся да госця, я ўвязалася за імі. Уладзя прайшла ў дальні пакой, а мы з Ганнай Уладзіславаўнай спыніліся каля парога. З табурэта насустрач Уладзі падняўся малады мужчына, высокі, хударлявы бландзін, з прыгожым, але змардаваным тварам. Сінія кругі пад вачыма і зямліста шэры колер твару гаварылі пра перанесеныя пакуты і, магчыма, хваробы. Хаця госць быў чыста паголены, некалькі свежых парэзаў ад галення сведчылі пра тое, што ён страціў навыкі да гэтай працэдуры. За ветлай усмешкай у шэрых вачах чыталася смяротная стомленасць. Ён працягнуў Уладзі руку:

– Іван Найдзёнаў. Ужо выбачайце, што ўрываюся ў ваша жыццё са сваімі праблемамі.

– Ну, што Вы, што Вы… Сёння інакш нельга, бо ў пісанні сказана: “…абыходзься з людзьмі так, як ты хочаш, каб яны абыходзіліся з табой…”.

У гэты момант я разгледзела вопратку госця і пазнала касцюм Уладзінай вытворчасці. Гэтую чорную фарбаваную нямецкую мешкавіну я не раз трымала ў руках і калі мыла, і калі прасавала, дапамагаючы Уладзі, так што памыліцца я не магла. Увайшла Шура.

– Ганна Уладзіславаўна, – Шура заўсёды звярталася да яе па імені і па бацьку, мы ж з Уладзяй называлі яе проста “цёця Аня”, – калі ласка, пабудзьце з дзецьмі. Бэла, ты таксама ідзі да дзяцей, ім няма чаго сюды ўваходзіць.

Мы сышлі. Я пра нешта балбатала з Юрыкам і Мірай, Ганна Уладзіславаўна сышла на кухню разаграваць вячэру. Праз некаторы час цёця Аня адкрыла дзверы і ўрачыста вымавіла:

– Дзеці, будзем вячэраць. Бэла, дапамажы мне, калі ласка.

Калі я ўвайшла на кухню, Ганна Уладзіславаўна працягнула мне вялікую талерку бацвіння, кавалак хлеба і сказала:

– Занясі госцю. Хай Шура і Уладзя заканчваюць шаптацца і ідуць вячэраць, і ты хутка вяртайся.

Увайшоўшы ў пакой, дзе сёстры ціха размаўлялі з госцем, я шчыльна зачыніла за сабою дзверы і працягнула Івану бацвінне:

– Паешце, Вы, мабыць, галодны.

Госць усміхнуўся, не ўстаючы з табурэта, узяў талерку і хлеб, паставіў сабе на калені. Шура ўстала, падышла да госця:

– Ваня, адпачывайце. Вы тут у бяспецы, але з гэтага пакоя Вам выходзіць нельга, святло не запальвайце, да акна не падыходзьце, асабліва днём. Бэла, – Шура павярнулася ў мой бок, – пра нашага госця ніхто не павінен ведаць, нават Надзі Мілавідавай ні слова. Нельга, каб і дзеці яго бачылі. Ён пажыве ў нас некаторы час. Вы з Уладзяй будзеце спаць у тваім пакоі.

Вось так пачалася гісторыя ўдзелу сясцёр у вызваленні з палону Івана Найдзёнава і яго дарогі ў партызанскі атрад.

Пасля вайны, калі Найдзёнаў прыязджаў да нас у госці і дзякаваў сёстрам за дапамогу ў тую ліхую гадзіну (ён пасля перамогі працаваў у Маладзечанскай раённай трактарнай станцыі), я даведалася, што Іван і Наташа былі з адной вёскі. Яшчэ я зразумела, што звязвала іх вялікае і чыстае пачуццё, яны кахалі адзін аднаго. Лёс Наташы склаўся трагічна, яна загінула перад самым вызваленнем Беларусі ад фашыстаў. Іван вельмі балюча пераносіў страту каханай дзяўчыны і доўгі час жыў адзін, у кожны свой прыезд паўтараючы, што яго жыццё страціла сэнс.

Вось тады я і даведалася яго гісторыю. Іван трапіў у палон недзе пад Смаленскам. Паганяў яго лёс па розных лагерах для ваеннапалонных, шмат чаго ён там наглядзеўся і шмат прыняў пакут. У рэшце рэшт трапіў у лагер у Малым Трасцянцы, пад Мінскам. Тады, у 1943 годзе, у многіх лагерах ваеннапалонных ужо былі арганізаваны групы, якія мелі сувязь з падполлем і партызанамі. Так яго знайшла Наташа, яна дапамагла яму збегчы, калі каманда ваеннапалонных разгружала вугаль на станцыі Усходняя. Спачатку яго схавалі ў нейкай бабулькі, потым там стала небяспечна, нешта пранюхаў сусед-паліцай. Івана трэба было тэрмінова некуды перахаваць да таго часу, пакуль яму падрыхтуюць дакументы. Так ён трапіў да нас.

Амаль тыдзень госць не выходзіў з Уладзінага пакоя, нават вымушаны быў спраўляць патрэбы ў вядро. Ніхто госця не павінен быў бачыць. Сёстры шукалі магчымасць дастаць яму якія-небудзь дакументы. Нарэшце атрымалася вымяняць на ўжо вядомыя вам змёткі ў нейкай жанчыны пашпарт яе мужа, што ў гэты час быў на фронце.

Неўзабаве пасля гэтага за Іванам прыехала Наташа. Я была сведкаю яе размовы з сёстрамі. Наташа, здавалася, уся квітнела і ззяла. Каханне робіць жанчыну моцнай. Памятаю, як яна радасна і ўзбуджана шаптала Шуры:

– Дадому пойдзем праз Путнікі (гэта, аказваецца, была вёска такая недалёка ад Радашковіч), там я знайшла і схавала для Івана вінтоўку добрую, і патроны ёсць! Так што ў атрад ён прыйдзе не з пустымі рукамі!

Справа ў тым, што партызаны больш ахвотна прымалі ў атрады людзей, калі яны прыходзілі са зброяй. Раніцай Наташа і Найдзёнаў сышлі. Ніхто з нашых суседзяў, нават Мілавідава, ніколі не задавалі пытанняў пра нашага госця, значыць, не ведалі пра яго існаванне, значыць, усе правілы канспірацыі былі выкананы бездакорна.

Прагрымела бітва пад Курскам, немцам зноў сур’ёзна далі па карку, і тут фашысты зусім асатанелі. На кожнае партызанскае дзеянне пачалі адказваць тым, што спальвалі людзей цэлымі вёскамі. У горадзе пачаў дзейнічаць больш жорсткі рэжым кантролю дакументаў, пашпарт правяралі на кожным кроку, пачасціліся аблавы, больш за ўсё іх было на гарадскіх рынках. У ходзе аблаў сталі забіраць нават тых, хто працаваў у якіх-небудзь прыватных прадпрыемствах. Нас ратавала толькі тое, што хлебазавод быў падведамасны нямецкай камендатуры.

Са Смаленска перабазавалася ў Мінск нейкае аддзяленне гестапа, і размясцілася яно ў раёне былога яўрэйскага гета на вуліцы, па якой мы кожны дзень хадзілі на працу. Пра будынак, у якім размясцілася гестапа, хадзілі самыя чорныя чуткі, казалі, што той, хто трапляў у гэты пракляты будынак, жывым не вяртаўся. Як жа мы баяліся праходзіць міма гэтага будынка! А другой дарогі не было, інакш трэба было рабіць велізарны абыходны крук, ад жылля да працы мы і так павінны былі ісці пешшу больш за 6 кіламетраў, практычна, праходзілі больш за палову горада. Але праца на хлебазаводзе была адзіным для нас сродкам выжыць у тыя страшныя гады, больш таго, яна давала сёстрам магчымасць дапамагаць тым людзям, якія змагаліся з фашыстамі ва ўмовах акупацыі. Вось і трымаліся мы за гэтую працу з апошніх сіл.

БІСКВІТНАЯ ФАБРЫКА

Неўзабаве мне невымоўна пашанцавала, нечаканы выпадак даў магчымасць атрымаць працу не горшую за тую, што была, але літаральна побач з домам.

На хлебазавод прыехалі нейкія два немцы. Адзін – малады, у вайсковай форме, з вогненна-рыжымі валасамі на скронях і калючымі, злымі вачыма. Ён вельмі ўважліва ўглядаўся ў нас з-пад нізка насунутага брыля форменнай фуражкі. Другі – пажылы таўстун, у цывільным, з цэлым ротам залатых зубоў. Яго шырокая лысіна блішчала, быццам намазаная маслам, калі ён усеўся на прынесены ў цэх стул і зняў капялюш.

Нас усіх выстраілі ў шарэнгу, рыжы хадзіў уздоўж яе і ўзіраўся ў нашы твары. Таўстун сядзеў воддаль і, здавалася, драмаў. Аказалася, што гэтыя двое прыехалі адабраць для сябе рабочых у бісквітны цэх, які немцы арганізавалі ў будынку былой макароннай фабрыкі, што знаходзілася на беразе Свіслачы, зусім побач з нашым домам. Хады да той фабрыкі было хвілін 15, трэба было толькі крыху прайсці па Крапоткіна і перасекчы старыя Старажоўскія могілкі.

Такіх як я малалетак у нашым цэху было чацвёра, мы ўсе стаялі з левага краю шарэнгі. Рыжы двойчы абышоў шарэнгу і потым пра нешта доўга гаварыў з тоўстым. Урэшце тоўсты паказаў пальцам у наш бок і штосьці ціха сказаў. Я пачула і зразумела толькі адно слова – “kinder”. Адабралі ўсіх малалетак і яшчэ чацвярых маладых жанчын. У бісквітным цэху, як аказалася, павінны былі выпускаць печыва і салодкія сухары з дражджавога цеста, так званы “цвібок” (гэта доўгі тонкі батон, яго рэжуць лустачкамі, а затым сушаць у печы), пакаваць сухары ў папяровыя мяшкі па 10 кілаграмаў.

Тоўстага звалі Ганс, ён быў галоўны майстар, усе рабочыя звярталіся да яго “гер гросмайстар”. На выгляд ён здаваўся вельмі злым і непрыступным, але, як потым мы зразумелі, – гэта была напускная строгасць. На справе Ганс быў чалавекам справядлівым і нават добрым, хоць любіў парадак і патрабаваў ад усіх няўхільнага выканання сваіх абавязкаў. Ён быў патомны пекар, і не меў нічога агульнага з фашыстамі. Як пазней я магла заўважыць, ён усім нам спачуваў, разумеючы, у якім бядотным становішчы апынуліся людзі з-за праклятай вайны, развязанай купкай палітыканаў.

Мяне паставілі на канвеер пераварочваць сырое пячэнне, што перадавалася транспарцёрам на вялікія паддоны. Яго трэба было вельмі шчыльна і ў той жа час асобна адзін ад аднаго раскласці на паддоне, сачыць за тым, каб адно не лягло на другое, каб не згарнулася. Затым паддоны адпраўляліся ў вялікую шафу для выпечкі. Гэта была фізічна не цяжкая, але манатонная праца, як, зрэшты, і на любым канвееры. Больш за ўсё стамляліся ногі: увесь працоўны дзень трэба было стаяць каля канвеера, таму вечарам ногі гудзелі ад стомленасці. Але хіба з гэтым варта было лічыцца? Гэта ж абсалютная дробязь у параўнанні з пакутамі, якія прынесла вайна для велізарнай колькасці людзей.

Дзеля справядлівасці варта сказаць, што тоўсты Ганс, хоць і патрабаваў дысцыпліны і парадку, умовы для працоўных стварыў больш-менш нармальныя. Па-першае, нам плацілі 10 акупацыйных марак у месяц, і за іх можна было нешта купіць. Па-другое, нас кармілі абедам, звычайна гэта былі традыцыйныя нямецкія густыя супы з гароху, фасолі або бабоў, і чорная эрзац-кава, але салодкая і з печывам уласнай вытворчасці. Акрамя гэтага, Ганс дазваляў у цэху есці тое, што прынята было называць некандыцыяй: разламанае пячэнне, абломкі сухароў.

Карацей, у параўнанні з нядаўнім мінулым, – гэта быў рай, а не праца. Я вельмі перажывала, што дзеці дома гэтага не бачаць. Аднак што-небудзь выносіць за межы фабрыкі не дазвалялася, і за гэтым строга сачыла ахова. У камандзе ў Ганса была адміністратарам, яна ж – перакладчыца, нехта Вольга, сцерва першаступенная. Гэта яна ўвяла ў вушы Гансу, што ўсе рускія – злодзеі, і за намі трэба сачыць строга, а то ўсё расцягнем. Сама ў канцы змены стаяла на прахадной і правярала нашы сумкі, часам і сам Ганс прыходзіў паглядзець на гэтую працэдуру.

І тут мне жанчыны падказалі, каб я звярнулася да Ганса, расказала яму, што дома дзеці галадаюць, можа ён дазволіць узяць крыху пячэння дадому. Да таго часу я ўжо сёе-тое разумела па-нямецку, і нават сама магла звязаць некалькі слоў. Калі тоўсты Ганс у чарговы раз прыйшоў у цэх, я падышла да яго і, напалову словамі, напалову жэстамі паспрабавала растлумачыць яму, што дома ў мяне двое дзяцей, 3 і 4 годзікі, што гэта дзеці сястры, і што яны галадаюць. Я спрабавала сказаць яму, што мне сорамна за сябе, што тут, у цэху, я жырую, а яны сядзяць галодныя. Я прасіла дазволіць узяць крыху пячэння дадому, абяцаючы, што тут, на працы, есці яго зусім не буду.

Ганс строга і ўважліва глядзеў мне ў вочы, потым спытаў, ці не маню я яму. Мне стала крыўдна, і я заплакала. Ганс паклаў мне руку на плячо, нешта павучальна прабубнеў, па тоне я зразумела, што ён мяне супакойвае. Потым ён сказаў, што я магу ўзяць кожны дзень па шэсць пячэнькаў для дзяцей, па тры кожнаму, але не больш, і абяцаў папярэдзіць пра сваё рашэнне ахову. У канцы Ганс заявіў, што яму патрэбны моцныя і здаровыя рабочыя, а для гэтага я павінна есці, як і ўсе, інакш не змагу добра выконваць працу, і тады мяне выганяць.

Гэты ўчынак майстра мяне крануў, я была яму ўдзячная да глыбіні душы. Цяпер я магла падзяліцца сваім шчасцем з дзецьмі, бо для іх гэта пячэнне – казачны падарунак. Я, вядома ж, цвёрда выконвала ўмовы і больш шасці пячэнькаў выносіць дадому не спрабавала, аднак ідэальным работнікам у адносінах да Ганса я не была, ды і не хацела ім быць.

Неўзабаве я заўважыла адну дзіўную заканамернасць: бліжэй да канца змены большасць жанчын па некалькі разоў на кароткі час бегалі ў гардэроб. Пазней я зразумела прычыну гэтай бегатні. Жанчыны, якія працавалі на канвееры, укатвалі велікаваты камяк цеста і хавалі яго на целе ў спецыяльна пашытых для гэтай мэты паясах. Цеста, з якога вырабляліся сухары, было здобнае, дражджавое, на целе яно награвалася і пачынала расці, вось і прыходзілася ім бегаць у гардэроб, каб зменшыць колькасць цеста, інакш яго прысутнасць станавілася прыкметнай. Гэтую працэдуру зручна было выконваць поўным жанчынам: лёгкае патаўшчэнне іх таліі ў вобласці жывата не так кідалася ў вочы. Такім жа худым, нават брыдка худым, якой я была тады, выкарыстоўваць падобную “тэхналогію” было значна складаней, бо гэтая сцерва, Вольга, штодня ў канцы змены стаяла на прахадной, правярала сумкі і, здавалася, прасвечвала кожную з нас наскрозь сваімі мярзотнымі вочкамі.

Мудрую параду дала цётка Клава, што працавала на цестамяшалцы:

– Ты сшый сабе пояс па ўсёй таліі і скочвай цеста ў тонкі, доўгі жгут, ды не скнарнічай, вунь, курачка, па зярнятку дзяўбе, а якая тоўстая.

Дома Уладзя пашыла мне такі пояс, і на наступны дзень я, як і ўсе жанчыны, укатала сабе кавалак цеста прыкладна грамаў пяцьсот, непрыкметна пад фартухом вынесла ў гардэроб, паклала ў пояс і замацавала на таліі. Да канца змены заставалася менш паўгадзіны, але мне здавалася, што час паўзе жахліва павольна. Я вельмі баялася, і, мабыць, гэта было напісана на маім твары, таму што на прахадной гэтая здрадніца Вольга нават спытала, ці не захварэла я.

Дадому я не ішла, а ляцела. Ужо з парога пачала зваць Ганну Уладзіславаўну, якая ў кухні мыла дзіцячае адзенне. Бясконца ўзрушаная, я стала тлумачыць ёй, што трэба рабіць з цестам, як мяне вучылі жанчыны.

Мы замачылі яго ў цёплай вадзе на ноч, а раніцай убачылі поўную каструлю цеста, якое вельмі паднялося і з якога можна было прыгатаваць мноства ўсякай усялячыны: і аладкі, і локшыну, і варэнікі, і нават пірог. Дзеці не маглі дачакацца, калі Ганна Уладзіславаўна спячэ аладкі. Гэта былі цудоўныя аладкі, вельмі смачныя і пажыўныя, іх было шмат і хапіла на ўсю сям’ю на ўвесь дзень. Дзеці смяяліся і жартавалі:

– У нас сёння свята жывата!

Гэта быў нядоўгі час, калі мы перасталі галадаць. Сабранае за некалькі дзён пячэнне, Ганна Уладзіславаўна прадавала на рынку і за гэтыя грошы магла купіць малака, сялянскага сыру ці нават кавалачак мяса. Цеста нас карміла кожны дзень. Я ўдасканаліла свой пояс і цяпер ужо праходзіла смела, часам рашалася нават цукар пранесці, але, як раіла цётка Клава, не зарывалася, брала патрошку, толькі б сям’і пракарміцца.

На жаль, наша “салодкае жыццё” доўжылася не больш за месяц. Становішча на франтах для немцаў працягвала пагаршацца, і на перадавую адпраўлялі ўсіх, каго было можна. Не абышоў лёс і тоўстага Ганса. Ён цёпла развітаўся з усімі, і было такое ўражанне, што ўсе рабочыя яму спачуваюць. Мы не бачылі ў ім ворага-фашыста, на наша разуменне, гэта быў просты пекар, які ўмеў добра рабіць сваю справу і справядліва ставіўся да падначаленых, і ўсе разумелі, што гэтага чалавека сілком прымушаюць браць у рукі зброю і ісці забіваць.

Прыйшоў новы “гросмайстар”, па дзіўным супадзенні – таксама Ганс, малады, але злы і брыдкі. Ён мне чамусьці нагадваў бабра, напэўна з-за неверагодна буйных і доўгіх верхніх зубоў, што адтапырвалі губу і непрыгожа агаляліся, калі ён гаварыў.

Спыніліся абеды, ніякай кавы, ніякага вынасу пячэння дадому. Нават забараніў у цэху есці некандыцыю. Увесь час стаяў на лесвіцы ў становішчы рукі за спіну і глядзеў у цэх. Калі пры тоўстым Гансе ўсе працавалі добрасумленна, улічваючы яго стаўленне да рабочых, то пры цяперашнім пачалі рабіць усялякія гадасці.

У першую чаргу сапсавалі ў печах тэрмометры (яны былі электрычныя), і пячэнне, і сухары пачалі падгараць. Пакуль “бабёр”, менавіта так паміж сабой рабочыя называлі Ганса, угледзеў, браку нарабілі незлічоную колькасць.

Ох, як жа ён шалеў! Крычаў, бегаў, махаў кулакамі. Прыбегла прыслужніца нямецкая, Вольга, стала пагражаць майстрам адпраўкай у Германію і іншымі страхамі. Жанчыны ж, якія працавалі каля печаў (а праца гэтая была цяжкая, трэба было ўсю змену каля гарачай печы праводзіць, бляхі цяжкія то ставіць, то вымаць), узлаваліся, што ўмовы працы значна пагоршыліся; дык вось, яны гэтай сцерве прыгразілі шэптам, што калі яна не перастане рупіцца, то сама ў гарэлы сухар ператворыцца ў гэтай печы. Час быў ужо не той, што ў сорак першым, гэта быў ужо сорак трэці год, і ўсе ведалі, што немцаў гоняць на захад. Прыйшлося ёй супакоіцца, выклікаць майстроў і рамантаваць печы. Тым часам замяшанае цеста, гатовае да выпечкі, чакала больш за суткі, і ўрэшце таксама было сапсавана.

Пасля абеду Бабёр з’ехаў на нейкую нараду і пакінуў замест сябе Вольгу. Паколькі было зразумела, што печы сёння не запусцяць у працу, Вольга ўсіх адпусціла дадому. У калідоры, каля выхаду, на невялікай пляцоўцы былі выгружаны і складзеныя ў штабель вялікія квадратныя кардонныя скрынкі з бляшанкамі штучнага мёду. Скрынкі былі цяжкія, прыкладна па 10 кілаграмаў, з нейкім надпісам па-нямецку.

Усе згаварыліся правучыць і Бабра, і Вольгу.

 У той час ужо не немцы ахоўвалі прахадную, а паліцаі. Майстар цестамяшалкі, пажылы дзядзька гадоў шасцідзесяці, аднекуль ведаў паліцая, які дзяжурыў, і дамовіўся з ім, што той усіх выпусціць з мёдам. Сам жа прыкінуўся хворым, маўляў, сэрца ў яго схапіла, і пайшоў у пакой да Вольгі прасіць лекі. Пакуль яна з ім там корпалася, кожная з нас, сыходзячы, брала бляшанку, і колькі было спрыту – вон з фабрыкі. У імгненне вока ў цэху нікога не засталося.

Выскачыўшы з прахадной з бляшанкай мёду, я сутыкнулася з дзвюма праблемамі. Па-першае, ноша для мяне была непад’ёмная, я сама ў той час важыла не больш за сорак кілаграмаў, і цягнуць гэты цяжар мне было неверагодна складана. Па-другое, не было чым прыкрыць бляшанку, на якой велічэзнымі літарамі было напісана, што гэта – мёд. Любы мінак-немец мог мяне затрымаць і стаў бы высвятляць, дзе я ўзяла і куды нясу гэты мёд.

Сцяміўшы, я кінулася да дома, дзе жыла адна з нашых работніц, Рыма, яе мама дала мне мяшок. Узваліўшы на спіну сваю ношу, я пабегла дадому. Не ведаю, адкуль у мяне ўзяліся сілы, але адлегласць да дома я прабегла на адным дыханні.

Калі я фурыяй уляцела ў кватэру, Ганна Уладзіславаўна была напалохана маім выглядам. Сясцёр яшчэ не было з працы. Дзеці таксама выбеглі з пакоя і няўцямна ўтаропіліся на мяне сваімі вачаняткамі. Я апусціла на падлогу мех і цяжка і часта дыхала, будучы не ў стане што-небудзь выразнае сказаць.

– Бэла, што здарылася? Ад каго ты так ўцякала? Што ў гэтым мяшку? – засыпала мяне пытаннямі Ганна Уладзіславаўна.

– Зараз, зараз, цёця Аня, пачакайце, усё раскажу! Усё добра, усё добра! – пралепятала я, пераводзячы дыханне.

Калі я перавяла дух і раскрыла мяшок, Ганна Уладзіславаўна пляснула ў далоні:

– Дзе ж ты гэта ўзяла? Гэта ж нямецкі эрзац-мёд! Як ты гэта змагла прыцягнуць? – хвалявалася Ганна Уладзіславаўна.

Калі я ўсё падрабязна расказала, што здарылася, Ганна Уладзіславаўна некаторы час моўчкі глядзела на бляшанку з мёдам, а потым сказала вельмі катэгарычна:

– Гэтага ў доме захоўваць нельга! Могуць быць вялікія непрыемнасці. Быць вялікай бядзе, калі гэта ў нас знойдуць.

Калі сёстры вярнуліся з працы, і я зноў паўтарыла свой расказ, Шура сказала:

– Схаваем у Савіцкіх. Калі нават прыйдуць з ператрусам, шукаць у іншых наўрад ці стануць, ды і схаваць у іх доме лягчэй.

Так і зрабілі. А назаўтра ўсе работнікі цэха выйшлі на працу як ні ў чым не бывала, сталі на свае працоўныя месцы і, як звычайна, выконвалі свае функцыі. Ганс неадлучна стаяў на лесвіцы і назіраў за намі, а Вольга хадзіла па цэху з апухлымі ад слёз вачыма, але ўсе рабілі выгляд, што гэтага не заўважаюць.

Пазней мы даведаліся, што Ганс дапытваў усіх ахоўнікаў, а той паліцай, што ўчора дзяжурыў, сказаў, што, маўляў, прыехала машына з двума нямецкімі салдатамі і афіцэрам. Афіцэр паказаў нейкую паперу на нямецкай мове, загадаў салдатам пагрузіць бляшанкі, тыя пагрузілі, і машына з’ехала. Як тлумачыла тое, што адбылося, Вольга, мы так і не даведаліся.

А той мёд яшчэ доўга дапамагаў нам падтрымліваць сілы, ды і не толькі нам, частку яго мы раздалі суседзям, частку выменялі на рынку на тлушч. Боязь, што яго будуць шукаць, аказалася, дзякуй Богу, неапраўданай. Вось такая была “салодкая” гісторыя з маёй працай на бісквітнай фабрыцы.

ВЕСТАЧКА АД МАМЫ

Усё часцей здараліся налёты нашай авіяцыі, што бамбіла Мінск. Да восені яны сталі рэгулярныя, не праходзіла і тыдня, каб Мінск не бамбілі. У тыя гады армія не мела такой ваеннай тэхнікі, якая магла б забяспечыць высокадакладную бамбардзіроўку, таму падчас гэтых бамбёжак былі ахвяры і сярод мірнага насельніцтва.

Бамбілі той восенню, у асноўным, у начны час. Над горадам завешвалі на парашутах асвятляльныя ракеты, якія гарэлі вельмі доўга. Было відно як днём. Часцей за ўсё інтэнсіўна бамбілі цэнтр горада, чыгуначныя станцыі Таварную і Усходнюю, масты праз Свіслач, тэрыторыі былых ваенных гарадкоў у прыгарадах Мінска. Пры гэтым, вядома ж, даставалася і жылым раёнам, куды бомбы клаліся, мабыць, з-за памылак пілотаў. Любы збор людзей, іх мітуслівае перамяшчэнне, прыцягвалі агонь самалётаў.

Усе мы ўжо ведалі пра гэта і стараліся з пачаткам бамбёжкі схавацца дзе-небудзь далей ад жылля, на якой-небудзь пустцы. Я ўжо распавядала, што недалёка ад нашага дома размяшчаўся вялікі луг, акружаны высокімі таполямі, па якім працякаў ручай, гэта месца і было нашым сховішчам падчас бамбёжак.

Неяк жыхары нашага дома і некалькіх прыватных домікаў, што стаялі побач, вырашылі вырыць на гэтым лузе прытулак на выпадак бамбёжкі. Усе дружна працавалі, рылі катлаван, умацоўвалі адхоны, накрывалі перакрыццё. Гэта была двухметровай глыбіні доўгая траншэя, метраў дзесяць-пятнаццаць, шырынёй каля двух метраў, сярэдняя частка якой перакрыта дошкамі і засыпана зямлёй. З абодвух бакоў траншэі мелася два выхады з выкапанымі ў зямлі прыступкамі. Унутры былі ўсталяваны нават дзве лаўкі для сядзення.

Дзіўная рэч, але я чамусьці баялася хавацца ў гэтым сховішчы, мне ўвесь час здавалася, што перакрыццё абваліцца, нас усіх там заваліць зямлёй, і мы задыхнемся, як у пастцы.

Фронт набліжаўся, і бамбёжкі станавіліся ўсё больш частымі і інтэнсіўнымі. Кожны вечар, уладкоўваючыся спаць, мы загадзя так раскладвалі вопратку і абутак, каб у выпадку чарговай бамбёжкі як мага хутчэй сабрацца і бегчы ў сховішча. Я наогул часцей за ўсё спала апранутай у той час. Запас ежы, вады, дакументы і цёплыя рэчы былі загадзя спакаваныя ў сумкі і торбы на выпадак спешнага сыходу, бо бомба магла трапіць у дом, і мы павінны былі да гэтага быць гатовыя.

Вядома ж, налёты нашай авіяцыі на горад стваралі пэўную пагрозу жыццю кожнага з нас, была верагоднасць апынуцца выпадковай ахвярай бамбёжкі, але, нягледзячы на ​​гэта, мы радаваліся кожнаму прылёту нашых самалётаў, кожнай скінутай на галовы акупантаў бомбе. Мы разумелі, што гэта набліжае нашае вызваленне, і моц налётаў, што пастаянна ўзрастала, гаварыла пра тое, што канец гітлераўскай акупацыі набліжаецца нястрымна.

У гэтых абставінах здарылася яшчэ адна вельмі важная для нас падзея.

Аднойчы, вярнуўшыся з працы дадому, я застала ў нас Міцю. У той вечар я прыйшла пазней, чым звычайна, на фабрыцы нас прымусілі разбіраць завалы разбуранага выбухам бомбы склада. Сёстры ўжо былі дома. Усе сядзелі за сталом у Шурыным пакоі і пілі чай. Ганна Уладзіславаўна рыхтавала цудоўны напой, заварваючы кіпнем сцябліны маліны, лісты чабору і мяты. Гэта быў наш “фірмовы” чай. На стале стаяў адкрыты літровы слоік з загусцелым мёдам і ляжалі лустачкі хлеба, змазаныя нейкай шэра-жоўтай масай; пазней я зразумела, што гэта адтопленае масла.

Дзеці пішчалі ад радасці, Міця пра нешта размаўляў з Шурай, Уладзя з усмешкай учытвалася ў ліст паперы, які ляжаў перад ёй на стале. Твары ўсіх прысутных ззялі нейкім загадкавым святлом. Убачыўшы мяне, Уладзя адарвалася ад чытання і ўсклікнула:

–Бэла, ліст ад мамы! Мама жывая і здаровая!

У мяне чамусьці камяк падкаціў да горла, я спынілася ў парозе каля расчыненых дзвярэй і, прыхінуўшыся да вушака, раптам заплакала. Шура выскачыла з-за стала, падбегла да мяне, абняла мяне за плечы.

– Бэлачка, ну навошта ж плакаць, радавацца трэба! Мама ваша жывая і здаровая, жыве ў цёці Стэфаніі, у Валадарску. Бог дасць, яшчэ сустрэнецеся. Усё будзе добра! Ну, перастань плакаць.

Мяне пасадзілі за стол. Я хлюпала носам і глытала слёзы. Ганна Уладзіславаўна падсунула мне вялікі кубак чаю.

– Дык вось, я і кажу, як пачуў стук у дзверы, падумаў – ізноў аблава, зноў будуць абшукваць кватэру, – працягваў свой аповед Міця, толькі цяпер глядзеў у мой бок, як быццам паўтараў ужо сказанае для мяне адной.

– Адчыняю дзверы, на парозе стаіць салдат у форме ўласаўцаў. Ну, думаю, зараз пачнецца валаводжванне! А ён мне і кажа: “Дядько, а що, чы  тут  проживають Владзя тай Белла Даниливськи?  Я для йих от  матэри  з   Украини вистку  привиз,  та  йещэ и  гостыньця”. Я, хоць і не жадаю мець чаго-небудзь агульнага з гэтымі адшчапенцамі, уласаўцамі або бандэраўцамі, але калі чалавек да цябе ў дом з дабром прыйшоў, нядобра яго выганяць з парога, – тлумачыў Міця. – Колы так,  проходь  до  хаты, – кажу яму.

– Ты што з ім па-ўкраінску размаўляў? – спытала Шура.

– У першы момант атрымалася неяк аўтаматычна, як-ніяк родная мова для нас, яшчэ не зусім забыўся. Толькі потым я ўсё больш па-руску, цяжкавата гаварыць па-ўкраінску, многае падзабылася, а ён увесь час на ўкраінскай размаўляў, – Міця зрабіў глыток чаю з кубка і працягваў:

– Ну што, пасадзіў я яго за стол, Каця кіпню прыгатавала, чайку з парэчкі з малінай запарылі. Ён шмат расказваў і пра сябе, і пра дамашніх сваіх, пра Украіну, пра Валадарск, пра цётку Гелю.

Нашу маму звалі Алена Францаўна, гэта калі ў беларускім варыянце, па-польску яе імя гучала Гелена, вось Міця і называў яе “цёця Геля”.

– Завуць яго Іван Гваздоўскі, родам ён з Турчэнкі, – працягваў Міця.

Турчэнка – гэта невялікая чыгуначная станцыя прыкладна за 25 кіламетраў ад Валадарска-Валынскага, дзе нашу маму заспела вайна, калі яна паехала наведаць сваю родную сястру Стэфанію.

– У палон гэты Іван трапіў недзе пад Корасценем яшчэ ў 1941 годзе, казаў, што быў кантужаны, – распавядаў Міця. – Амаль год ганяў яго лёс па розных лагерах для ваеннапалонных, і ўрэшце трапіў ён у Бжэзінку, канцэнтрацыйны лагер у Польшчы, дзе рускіх ваеннапалонных выкарыстоўвалі на будаўніцтве велічэзнага лагера. Вось там яму і давялося, як ён тлумачыў, зрабіць выбар: або загінуць у лагеры, або ісці служыць ва ўласаўскую армію, ён абраў другое. Цяпер іх батальён кватаруе ў Мінску, у распалажэнні былога ваеннага шпіталя, што па вуліцы Камароўскай, гэта ж тут, побач з вамі.

– Шурачка, дык гэта ж ён з тых уласаўцаў, што мы першы раз пабачылі каля лазні на Ніжнім кірмашы, і што ўсе паўз наш дом маршыруюць, – усклікнула Уладзя.

– Міця, а як жа ён трапіў дадому ў Турчэнку? – спытала Шура.

– Казаў, што адпусцілі ў адпачынак, маці наведаць, – адказаў Міця.

– Ведаеш, Міця, папросту так немцы ў адпачынак не адпускаюць, мабыць, выслужыўся дзесьці перад фашыстамі, а выслужыцца мог толькі на крыві нашых людзей, – сказала на заканчэнне Шура.

– Я таксама так падумаў, таму і не даў яму вашага адраса, ён усё намагаўся сам вам мамін гасцінец аднесці, пазнаёміцца. Я падумаў, не патрэбны вам такія знаёмствы. Цётка Геля перадала праз яго вось гэты слоік мёду і адтопленае масла, – паказваючы на ​​стол рукой, сказаў Міця.

– А як жа наша мама знайшла гэтага Гваздоўскага ў Турчэнцы? – спытала Уладзя.

– Казаў, што ездзіў у Валадарск, там у яго каханка жыве, а каханка гэтая суседкай цёткі Стэфы аказалася. Вось так цётка Геля і даведалася, што чалавек з Мінска раптам побач апынуўся, – патлумачыў Міця.

У той вечар я некалькі разоў перачытвала мамін ліст. Божа, якім жа дарагім здаваўся мне той кавалак паперы, дзе маміны ручанькі паклалі няроўныя радкі сваіх слоў, звернутыя да нас!

Ліст быў кароткі, па ўсім было відаць, што мама пісала яго ў спешцы. У ім было больш пытанняў, чым аповеду пра яе самую. Яна пісала так, як-быццам магла спадзявацца атрымаць адказ на свой ліст. Родная мая, як жа цяжка яна перажывала нашу разлуку ў тое ліхалецце! І як жа цяжка было нам ад усведамлення таго, што мы не можам цяпер палегчыць яе пакуты, перадаць вестку! Хацелася ўстаць на нейкую самую высокую гару, і што ёсць сілы пракрычаць: “Мамачка, мы жывыя, мы тут, мы чакаем цябе!..”

І ўсё ж мы былі невымоўна рады, рады за тое, што наша мама жывая, што да гэтага часу, як зрэшты і нас, абмінуў яе лёс многіх людзей, што рассталіся з жыццём у гады той страшнай вайны. Мы нарэшце сустрэліся, мама вярнулася да нас, але адбылося гэта толькі зімою 1944 года, пасля вызвалення Мінска. Да гэтага часу яшчэ трэба было дажыць.

МАЛАДОСЦЬ ЁСЦЬ МАЛАДОСЦЬ

Перш чым напісаць гэтыя радкі, я доўга сумнявалася: а ці варта пісаць пра гэта? Зрабілася неяк няёмка, свядомасць абцяжарвала пачуццё віны перад тымі, каго лёс не збярог, хто загінуў у гэтыя суровыя гады. Вакол лілася кроў, гінулі сотні тысяч людзей, ішла самая страшная з войнаў у гісторыі чалавецтва, а мне трэба было расказаць пра тое, што ў гэты страшны час да мяне прыйшло тое трапяткое і чыстае пачуццё, якое называюць першым каханнем.

І я ўсё ж вырашыла, што павінна расказаць, па-першае, таму што гэта была праўда, а я паклялася сабе пісаць голую праўду яшчэ тады, калі паклала перад сабой першы ліст чыстай паперы. Па-другое, ужо цяпер, на схіле гадоў я цвёрда пераканана: усё, што дыктуецца розумам – дыктуецца самімі людзьмі, тое, што прыходзіць да чалавека з пачуццём – прыходзіць ад Бога. Калі, кіруючыся пачуццём, я не парушыла ні Божых законаў, ні людскіх і не зрабіла пры гэтым нікому зла, мне можна не саромецца свайго пачуцця і сваіх учынкаў.

Набліжаўся новы 1944 год. Мы не маглі ведаць, што гэта будзе год нашага вызвалення ад фашысцкай акупацыі, хоць усё паказвала на тое, што прыход нашых не за гарамі. У лютым 1944 года мне спаўнялася 16 гадоў. Агульнапрынята для вайскоўцаў, што ў гады вайны адзін год лічыцца за два, і гэта, напэўна, справядліва. Я па сабе адчувала і, назіраючы за сваімі раўналеткамі, адзначала відавочнае, што юнакі і дзяўчаты майго пакалення ў тыя ваенныя гады сталелі значна хутчэй. Мне яшчэ не было шаснаццаці, а я ўжо дакранулася да жорсткасці гэтага свету, бачыла кроў і смерць, чалавечае маладушша і самаадданасць, здраду і гераізм, выяўленне самых нізкіх і побач з імі ўзнёслых і высакародных пачуццяў.

Як я ўжо распавядала, у той час я працавала ў бісквітным цэху на макароннай фабрыцы, працавала, практычна нароўні з дарослымі. Такіх, як я, на фабрыцы было даволі шмат, і вядома ж, мы сябравалі, бо былі ў тым узросце, калі завязваецца самая моцная дружба, сяброўства на доўгія гады. Трэба ўлічваць, што я і мае раўналеткі былі пазбаўлены магчымасці нармальных зносін, што існавалі ў мірны час сярод юнакоў і дзяўчат нашага ўзросту. Мы не маглі набываць сяброў у вялікім і дружным школьным калектыве, таму прагна ўбіралі любую магчымасць зносін з раўналеткамі.

У нашым цэху працавала Нэла Квапінская. Яе мама, Станіслава Мікалаеўна, таксама працавала ў бісквітным, яна выконвала самую цяжкую працу каля выпечнай печы. Мы з Нэлай досыць блізка пасябравалі.

На фабрыцы побач з нашым, бісквітным, размяшчаўся макаронны цэх, і хоць свабоднае хаджэнне па фабрыцы, за межамі свайго працоўнага месца і гардэроба, забаранялася, мы ведалі, што там працавалі нашы равеснікі, прычым, у адрозненне ад нашага цэха, там былі і хлапчукі. Мы маглі бачыць адзін аднаго выпадкова на прахадной.

Але вось аднойчы, падчас аднаго з усеагульных “аўралаў” па разборцы развалін, што ўтварыліся ў выніку чарговай бамбёжкі, нам давялося разам з “макароншчыкамі” – так мы называлі нашых суседзяў – цягаць бітую цэглу і складаць яе ў велічэзны штабель. Падчас гэтай працы мы і пазнаёміліся з хлопцамі з макароннага. Аднаго з іх звалі Валодзя Зароўскі, ён быў маім аднагодкам. Вось ён і запрасіў нас з Нэлай пазнаёміцца ​​з яго таварышамі, тлумачачы, што яны сябруюць сваёй цеснай кампаніяй.

Гэта быў круг маладых людзей, аб’яднаных у большай ступені роднаснымі сувязямі, чым выпадковым знаёмствам. У Валодзі было два родныя браты: старэйшы – Леанід, і малодшы – Анатоль. Збіралася ўся кампанія, у асноўным, у Люды Кірыльчык, іх стрыечнай сястры, якая жыла з мамай у прыватным доме на вуліцы Мопраўскай, гэта зусім побач з фабрыкай.

Сюды прыходзілі браты Кірычэнкі, Леанід і Жора, гэта таксама былі нейкія родзічы Люды Кірыльчык. З Лёнем Кірычэнкам прыходзіла Галіна, у мінулым яго аднакласніца, на жаль, прозвішча яе не памятаю, пазней усім стала ясна, што гэта была Лёнева “пасія”. Часам у Люды бывала яе сяброўка, таксама Галіна з дзіўным прозвішчам Раўбе. Пазней Люда мне патлумачыла, што далёкія продкі Галіны, яшчэ ў часы Кацярыны Вялікай, імігравалі ў Расію з Германіі, адтуль і нямецкае прозвішча.

З Валодзем Зароўскім прыходзіў яго сусед, Віктар. Стройны брунет, ён здаваўся значна старэйшым, хоць было яму ўсяго 17 гадоў. Віктар быў падкрэслена ветлівы і папераджальны, усё ў ім выдавала хлопца з інтэлігентнай і забяспечанай сям’і. Не, ён не хваліўся сваімі ведамі, заўсёды нават выглядаў больш сціплым і разважлівым, чым астатнія хлопцы, якія ў гэтым узросце часта адрозніваюцца пустым выхвальствам і імкненнем выглядаць больш сталым, разумнейшым і самастойным, чым аднагодкі.

Я міжволі пачала заўважаць, што Віктар мяне цікавіць больш за астатніх, што зносіны з ім для мяне цікавейшыя за ўсе іншыя заняткі.

Часцей за ўсё кампанія ў поўным складзе збіралася, каб “павандраваць” у прыгарадах і бліжэйшых да Мінска вёсках у пошуках гародніны, садавіны ці таго, што летам і восенню можна было сабраць у лесе. Але бывала і так, што збіраліся, каб абмеркаваць навіны, проста пагаварыць, абмяняцца кнігамі.

Аднойчы Люда абвясціла, што ў наступную нядзелю запрашае ўсіх прыйсці, што нас чакае сюрпрыз. Пазней Валодзя мне патлумачыў: у Люды – дзень нараджэння.

У тую памятную нядзелю нам сапраўды ўдалося сабрацца ўсім разам, у поўным складзе. Кожны з нас хацеў зрабіць Людзе нейкі падарунак. Лёня і Толік Зароўскі прыцягнулі цэлы ахапак лугавых кветак, Галя Раўбе прынесла піражкі з грыбамі, Віктар прынёс у падарунак ад сябе і сваёй мамы прыгожую газавую хусцінку, Лёня і Жора Кірычэнкі падарылі дзве грамафонныя пласцінкі, я падарыла Людзе сваю любімую кнігу “Великий Моуравий”.

Люда зладзіла святочны стол, былі бульбяныя дранікі, квашаная капуста, а на “дэсерт” пілі чай з мяты і малінавых лісцікаў з Галінымі піражкамі.

Потым наладзілі танцы пад патэфон. Былі цудоўныя пласцінкі: “Рыа-Рыта”, “Пырскі шампанскага”, шмат песень Лешчанкі і Вярцінскага. З якім жа зачараваннем мы танцавалі! Якія неверагодныя танцавальныя “па” вытваралі, не горш за цяперашніх прафесіяналаў бальнага танца! Тут ужо выявіліся нейкія асабістыя сімпатыі паміж хлопцамі і дзяўчатамі. Са мной пастаянна танцаваў Віктар, і я адказвала яму той жа сімпатыяй.

Мне цяжка словамі перадаць свой стан у тыя шчаслівыя імгненні, усё было, як у ружовым тумане. Але распавядаючы пра гэта цяпер, праз шмат гадоў, цвёрда ведаю, што акрамя натуральнай цягі да Віктара я адчула побач чалавека, які гатовы мяне абараніць. Пачуццё першага юначага кахання, што толькі-толькі зараджалася, давала мне тое, у чым больш за ўсё кожны з нас тады меў патрэбу – пачуццё свабоды і бяспекі, хоць на першы погляд гэта можа здацца дзіўным. У тыя імгненні я цвёрда верыла: з намі нічога дрэннага не здарыцца, з Віктарам мне было чамусьці спакойна і камфортна.

Наступленне каменданцкай гадзіны прымусіла нас перапыніць гэтую цудоўную сустрэчу. Віктар узяўся мяне праводзіць. Ад Мопраўскай да нашага дома на Крапоткіна было менш за кіламетр. Спачатку мы ішлі моўчкі, потым Віктар спытаў:

– Бэла, а кім бы ты хацела стаць пасля вайны? Бо вайна, напэўна, хутка скончыцца, нашы абавязкова прагоняць фашыстаў, мы зноў пойдзем у школу, а калі скончыш школу, ты чым бы хацела займацца?

Пытанне застала мяне знянацку, хоць у свой час я ўжо задавала сабе яго і нават спрабавала адказаць.

– Ведаеш, Віця, цяпер я не думала пра гэта ўсур’ёз і наўрад ці з упэўненасцю змагу нават сама сабе адказаць. Да вайны, калі вучылася ў 5-м класе, марыла стаць юрыстам. Я хацела стаць адвакатам і абараняць у судзе нявінных людзей, асабліва, калі аднойчы ноччу арыштавалі бацьку маёй сяброўкі Лены, і ўсе ад яе ў класе адвярнуліся, і настаўнікі таксама. А цяпер не ведаю, што табе адказаць. Спачатку трэба, па-першае, дажыць да перамогі, а па-другое, яшчэ і школу закончыць.

– А я, Бэла, абавязкова паступлю на філалагічны, я хачу стаць пісьменнікам. Я павінен напісаць пра ўсё, што было з намі, пра гэтую праклятую вайну, звяроў-фашыстаў, пра тое, як шмат гора лягло на плечы нашых бацькоў і мацярок. Я хачу напісаць пра ўсё, што бачыў на свае вочы, я хачу напісаць праўду пра нас і пра гэтую вайну, як бачыў яе я. Разумееш, я не знаходжу адказаў на многія пытанні: чаму Чырвоная армія ў пачатку вайны пацярпела такі знішчальны разгром, у той час, як мы лічылі яе самай моцнай? Чаму ў газетах і па радыё мы чыталі і чулі, што не аддамо ні пядзі сваёй зямлі і будзем біць ворага на яго тэрыторыі, а на справе ўжо трэці год знаходзімся ў акупацыі? Чаму нас вучылі, што наш народ адзіны і маналітны ў імкненні пабудаваць светлую камуністычную будучыню пад кіраўніцтвам вялікага Сталіна, а цяпер мы з табой бачым вакол столькі здраднікаў і памагатых фашыстам? Можа быць, тое, што я распавяду пра нас, дапаможа некалі людзям адказаць і на гэтыя пытанні?

Тым часам мы падышлі да майго дома. На парозе спыніліся. Мы стаялі насупраць і саромеліся паглядзець адзін аднаму ў вочы. Паўза зацягвалася.

– Ну, я пайду, Віця? Хутка каменданцкая гадзіна, табе трэба спяшацца, – выціснула я з сябе, хоць мне зусім не хацелася расставацца.

Віктар нечакана ўзяў маю руку, накрыў яе другой далонню, моцна сціснуў і, гледзячы мне прама ў вочы, сказаў:

– Бэла, я хачу, каб мы сталі сапраўднымі сябрамі. Мне з табой лёгка і добра, калі ты побач я забываю пра ўсё дрэннае!

Я адчула, што чырванею, здавалася, уся кроў прыліла да шчок, твар гарэў, у галаве быў нейкі невытлумачальны туман. Я не ведала, што адказаць Віктару.

Але мы ж з табой і так сябры … – невыразна прамармытала я, і мне ўласны голас здаўся нейкім несапраўдным, чужым і сухім. З вуснаў самі сабой зляцелі словы зусім не тыя, якія я хацела сказаць. Упершыню незразумелае пачуццё перапаўняла мяне, але яно яшчэ не стала думкай, тым больш, увасобленай у словы.

Віктар пацягнуўся да мяне і неяк нязграбна цмокнуў у шчаку. Я наўрад ці знайду словы, якія здольныя перадаць тагачасны мой стан, галава кружылася, усе прадметы вакол мяне, здавалася, плылі ў тумане.

Адхіліўшыся, я выхапіла руку з яго далоняў, на імгненне застыла, затым кінулася, было, да лесвіцы на другі паверх, потым вярнулася. Віктар стаяў апусціўшы рукі, у яго вачах было нейкае нямое пытанне. Я паклала абедзве далоні яму на грудзі, так жа нязграбна цмокнула яго ў вусны, і тут жа зноў пабегла да лесвіцы.

– Заўтра сустрэнемся, Віця! – пракрычала я ўцякаючы.

Я тады не магла ведаць, што сустрэчы гэтай здарыцца ўжо не наканавана.

ЛЁСЫ СЯБРОЎ

На досвітку наступнага дня здарыўся масіраваны налёт нашых бамбардзіроўшчыкаў. Мы з сёстрамі, дзецьмі і цёцяй Аняй ледзь паспелі схавацца ў нашым прытулку на лузе. Да нашага прыходу там ужо было шмат суседзяў. Самалёты наляталі хваля за хваляй, асабліва інтэнсіўна бамбілі цэнтр, усходнюю ўскраіну горада, чыгуначную станцыю, але даставалася і жылым раёнам. Чуваць былі выбухі бомбаў дзесьці ў раёне піўзавода, Мопраўскай і Старажоўскай. Нечакана адзін за адным два магутныя выбухі прагрымелі дзесьці зусім побач, і ўсіх, хто сядзеў каля левай сценкі, моцна прысыпала пяском. Налёт доўжыўся каля гадзіны, потым неяк разам усё сціхла.

На працы з раніцы толькі і гаварылі, што пра налёт і вынікі бамбёжкі. У многіх месцах пацярпелі жылыя раёны, людзі наракалі: “… немец ішоў – бамбіў, мірныя людзі гінулі, цяпер нашы бамбяць, зноў мірныя людзі гінуць. Што яны, лётчыкі нашы, не бачаць, куды бомбы кідаюць?..”.

У абед прыбег Валодзя Зароўскі, ён прынёс страшную навіну: падчас налёту загінуў Віктар. З блытанага расповеду Валодзі я зразумела толькі тое, што бомба ўпала побач з іх домам, і асколак трапіў Віктару ў галаву. Валодзя яшчэ гаварыў пра нейкія падрабязнасці, пра маці Віктара, як яна пакутуе, але я ўжо амаль не разбірала яго слоў, дакладней, не магла ўспрымаць сэнсу сказанага. Камяк падкаціў да горла, вочы засцілалі слёзы, у галаве шумела.

Ужо не памятаю, як тады дапрацавала змену. Дадому прыйшла заплаканая, і доўга прыйшлося тлумачыць сёстрам, што такое адбылося і чаму мне раптам трэба цяпер сысці. Усе мы, сябры Віктара, дамовіліся ўвечары наведаць яго маці, выказаць свае спачуванні, магчыма, чым-небудзь дапамагчы.

Я ўпершыню была ў доме Віктара. Невялікі, але акуратны драўляны дамок, абшаляваны дошкай, што яшчэ захавала рэшткі блакітнай фарбы, стаяў у завулачку, які адыходіў ад вуліцы Мопраўскай у кірунку да берага Свіслачы. Невысокі плот, што ледзь праглядваўся з гурбаў сваімі “пікамі”, таксама блакітнага колеру, адгароджваў дом і цягнуўся да напалову разбуранага дашчатага хляўчука. Побач з ім чарнела на белым снезе грудамі вывернутай зямлі велічэзная варонка. Менавіта тут і загінуў Віктар. Як аказалася, ён выходзіў з хлевушка з бярэмем дроў, калі выбухнула бомба на адлегласці каля трыццаці метраў.

Мы прайшлі ў дом. У сенцах дзверы, што вялі ў прасторны пакой, былі адчынены. Пасярод пакоя на дзвюх ссунутых адна да адной доўгіх лавах ляжала цела Віктара. Побач, на падлозе, стаяла новая, збітая, доўгая, неафарбаваная скрыня, што нагадвала труну.

Згорбленая постаць жанчыны на краёчку табурэта нахілілася над целам Віктара і, ахапіўшы рукамі яго плечы, уздрыгвала ад глухіх рыданняў. Каля галавы загінулага гарэла свечка, у складзеных на грудзях руках віднеўся маленькі абразок Божай Маці. Злева, каля сцяны, на доўгай лаўцы сядзелі тры пажылыя жанчыны і сівы, з акладзістай барадой, стары, мабыць, суседзі. Жанчыны манатонна чыталі памінальную малітву, стары, насупіўшыся, утаропіў погляд кудысьці ў бясконцасць і бязгучна варушыў вуснамі, быццам паўтараючы малітву.

Не ведаючы, як сябе паводзіць у гэтым становішчы, мы нерашуча тоўпіліся каля парога. Жанчына, якая сядзела каля нябожчыка (гэта была яго мама), злёгку выпрасталася і павярнулася ў наш бок:

– Праходзьце, дзеці. Развітайцеся ў апошні раз са сваім сябрам, ён усіх вас вельмі любіў.

На нас глядзелі і нас не бачылі за заслонай гора, болю і слёз вялікія цёмна-карыя вочы з-пад рэзка выгнутых дуг броваў. Выразна акрэсленыя вусны, тонкі прамы нос, востры, злёгку раздвоены падбародак сведчылі пра былую прыгажосць пяцідзесяцігадовай жанчыны. І толькі сеткі маршчын, што заляглі ў куточках вачэй, глыбокія маршчыны вакол рота і пасма сівых валасоў, што выбівалася з-пад чорнай хусткі, сведчылі пра пражытыя гады і бядоты, што выпалі на яе долю.

Мы доўга стаялі ў нагах Віктара, узіраючыся ў яго твар, на якім, здавалася, застыла лёгкая ўсмешка, і не хацелася верыць, што жыццё пакінула яго цела, што мы больш ніколі не ўбачым яго і не пачуем яго голасу. Дзяўчаты плакалі, хлопцы стаялі моўчкі, насупіўшыся. Мне спазм скаваў горла, і слёзы каціліся па шчоках, я няспынна выціралася хустачкай і адчувала, што яна мокрая ад слёз.

Раптам дзядок, які сядзеў на лаўцы з жанчынамі, звярнуўся ў наш бок:

– Рабяты, праз дваццаць хвілін пачнецца каменданцкая гадзіна. Вы лепш паспяшаліся б дадому, ад граху далей. Мы то тут па-суседску, побач. Прыходзьце заўтра а 12-й, калі зможаце. Хаваць будзем на Кальварыі.

Назаўтра ўсе, хто працаваў на фабрыцы, не змаглі прыйсці на пахаванне: для немцаў не існавала ніякіх важных прычын, з працы пайсці было нельга.

У наступны раз уся наша кампанія сабралася разам у поўным складзе толькі праз два месяцы, у дзень майго нараджэння. Сустрэча здарылася неяк спантанна і стыхійна, я ні да чога не рыхтавалася і нікога не запрашала. Была нядзеля. Спачатку прыйшлі Люда Кірыльчык і Галя Раўбе, потым Нэла Квапінская. Бліжэй да абеду прыйшлі ўсе трое Зароўскіх і адразу за імі Лёня і Жора Кірычэнкі.

Ганна Уладзіславаўна прыгатавала нам чай з лісця парэчкі і сцяблінак маліны. Гэта быў цудоўны напой, і мы яго пілі з сухарамі. Успаміналі загінулага Віктара, абменьваліся навінамі, як працягваецца наступленне Чырвонай арміі і як дзеянні партызан збілі пых з фашыстаў, пра тое, як і дзе лепш хавацца ад бамбёжак, дзе можна знайсці паліва, каб датрываць да вясны. І ўсё ж, калі мы збіраліся ўсе разам, у рэшце рэшт, нашы размовы заўсёды заканчваліся адной і той жа тэмай: мы марылі пра прыход нашых, мірны час і абмяркоўвалі, што будзе рабіць кожны з нас пасля вайны.

Зразумела, што ў першую чаргу нас усіх чакала вучоба ў школе. Усе мы былі “недавучкамі”, як гаварыў Лёня Зароўскі. Ён дазваляў сабе нас так называць, паколькі сам да вайны ўжо закончыў сем класаў, усё ж астатнія   маладзейшыя. Розніца ў два гады ў юнацкім узросце ўспрымаецца вельмі значнай, кожны дарослы чалавек са мною пагодзіцца. Але мы ўсе аднолькава марылі ў тым халодным лютым 1944-га пра мір, школу, вучобу, будучыя нашы прафесіі.

Прайшло шмат гадоў, азірнуўшыся, хачу сказаць, што не кожнаму з нас атрымалася дасягнуць сваіх мараў, але ўсе мы дамагліся галоўнага: мы сумленна пражылі сваё жыццё. Мы не заплямілі сваю годнасць, скрозь пекла вайны пранеслі веру ў чалавека і ў перамогу дабра над злом, сярод маіх сяброў не было такіх, учынкі якіх прымусілі б нас саромецца.      

Па-рознаму склаўся лёс маіх сяброў. Нэла Квапінская паступіла ў медыцынскі інстытут і стала ўрачом. Толік Зароўскі пасля заканчэння фізкультурнага тэхнікума, а затым інстытута, трэніраваў прыгуноў у ваду, стаў заслужаным трэнерам БССР. Галя Раўбе пасля школы закончыла курсы машыністак, але неўзабаве выйшла замуж і з’ехала з мужам у Грузію. Люда Кірыльчык закончыла сельскагаспадарчую акадэмію, стала батанікам і працавала ў Мінскім батанічным садзе. Жору Кірычэнку не наканавана было дажыць да прыходу нашых, ён памёр у красавіку 1944 года ад дызентэрыі. Лёс яго брата, Лёні, мне, на жаль, невядомы. Лёня і Валодзя Зароўскія сталі вядомымі гаспадарнікамі, працавалі на шэрагу прадпрыемстваў Мінска, абіраліся ў партыйныя органы.

Сама ж я, хоць і марыла заўсёды стаць юрыстам, але здарылася так, што занялася мастацкай гімнастыкай. Закончыла спачатку фізкультурны тэхнікум, пасля інстытут, і ў выніку ўсё сваё жыццё прысвяціла фізкультуры і спорту. Але гэта ўжо іншая гісторыя.

НАПЯРЭДАДНІ ВЫЗВАЛЕННЯ

Вясна 1944 года выдалася ранняй і дружнай. Яшчэ ў маі вельмі хутка ўсталяваліся цёплыя, нават гарачыя дні. Фронт няўмольна набліжаўся, бамбёжкі сталі паўсядзённай падзеяй амаль кожныя суткі, прычым часцей за ўсё бамбілі ноччу. Нейкі час мы ўсёй сям’ёй сыходзілі на ноч у бліжэйшую вёску – Цнянку. З намі сыходзіла і сям’я Франі Савіцкай. Цнянка размяшчалася прыкладна за сем кіламетраў ад горада, шлях не блізкі. Сёстры неслі дзяцей, а мы з Ганнай Уладзіславаўнай цягнулі наш небагаты “скарб”: прадукты, такую-сякую вопратку. Сяляне прытулак нам давалі ахвотна, у тыя гады людзі ставіліся адзін да аднаго значна дабрэй, цяплей і дружалюбней, не ў прыклад сённяшняму пакаленню.

Ратуючыся ў вёсцы ад жаху бамбёжак, мы кожную ноч назіралі полымя шматлікіх пажараў, чулі выццё бомбаў і грукат выбухаў. Няшчасны горад! Няшчасны народ! Колькі ж ахвяр было прынесена на алтар перамогі над фашыстамі! Разбураны амаль дашчэнту падчас прыходу немцаў, Мінск працягваў прыносіць сябе ў ахвяру, але цяпер гэта была ахвяра ў імя перамогі над захопнікамі, ахвяра ў імя вызвалення. Хоць і страшныя былі бамбёжкі ў 1944-м, але мы ім радаваліся, радаваліся, што гітлераўцаў пагоняць з роднага горада, што хутка прыйдзе вызваленне.

Усё сведчыла пра тое, што перамога не за гарамі. У паводзінах акупантаў і іх прыслужнікаў ужо відавочна прасочваліся спробы хутчэй уцячы, пазбегнуўшы заслужанай кары. Штодня ў бок Даўгінаўскага тракта, а гэта кірунак на Вільнюс, кацілі калоны нямецкіх ваенных машын і тэхнікі.

Бягуць гаспадары, бягуць і іх паслугачы. Смаленскі паліцай, які  жыў у суседнім доме, нечакана з’ехаў з усёй сваёй сям’ёй. Дом стаіць пусты. Да рыжай Кацькі немцы ўжо не ходзяць, суседзі кажуць, што Кацька таксама збіраецца кудысьці бегчы. І сапраўды, неўзабаве немец-чыгуначнік падкаціў на грузавіку, пагрузілі Кацькін скарб і з’ехалі.

Я на “бісквітку” ўжо не хаджу, фабрыку закрылі і некуды эвакуіравалі, вывезлі ўсе машыны і абсталяванне. Хлебазавод, дзе яшчэ працягваюць працаваць сёстры, таксама вось-вось закрыюць. Кожную раніцу з усходу выразна даносяцца глухія грымоты гарматных залпаў. Нашы на подступах да Мінска.

Аднойчы чэрвеньскім вечарам я вярталася дадому з Драздоў, невялікай вёсачкі ў прыгарадзе Мінска. Там, у вярхоўях Свіслачы, мы з Валодзем і Толікам Зароўскімі ў той дзень лавілі акунёў. Я горда несла дадому ўлоў, дзясятак акунькоў, у надзеі, што Ганна Уладзіславаўна прыгатуе смачны рыбны суп. Падыходзячы да хаты праз лужок, я звярнула ўвагу на конную павозку, якая стаяла ў нашым двары. У саломе на возе ляжала некалькі шырокіх вузлоў, відаць, з адзеннем. Кволая кабылка стомлена матляла галавой, адбіваючыся ад надакучлівых сляпнёў.

Адкрываючы дзверы нашай кватэры, я сутыкнулася на парозе з маладой жанчынай. Яна, усміхнуўшыся, саступіла мне дарогу, павярнулася да сясцёр, якія стаялі каля стала, і сказала:

– Ну, дзяўчаты, можа, Бог дасць, пабачымся. Не памінайце ліхам.

Госця сышла. Сёстры прыселі за стол. Каля дзвярэй, што вялі ў сумежны пакой, нашу з Уладзяй спальню, склаўшы рукі ніжэй грудзей, стаяла Ганна Уладзіславаўна.

– Усё, вы як хочаце, а я больш кожную ноч бегаць у Цнянку не буду, стамілася. Буду сыходзіць на лужок, у прытулак, хай будзе, як будзе. А лепш за ўсё трэба сыходзіць у атрад, у лес, – сказала Уладзя.

Нейкі час сёстры сядзелі моўчкі. Я стаяла ў дзвярах, трымаючы ў руках шнурок з нанізанымі пад жабры акунькамі. Ганна Уладзіславаўна задуменна глядзела кудысьці ў акно, як бы не жадаючы ўмешвацца ў спрэчку сясцёр, а потым сказала:

– Уладзя, хоць Фёдаравіч і прапануе нам ісці ў лес, у атрадзе не вельмі будуць рады нам з дзецьмі. Асабліва цяпер, калі немцы адступаюць і партызанам неабходна быць максімальна рухомымі, мабільнымі. Ад нас там ніякай карысці, толькі клопат, а ў бяспецы нашай куды менш гарантый, чым калі б мы схаваліся дзе-небудзь у аддаленай вёсцы. Я таксама за тое, каб сысці з горада. Немцы, адступаючы, будуць, вядома ж, па магчымасці знішчаць усё жывое і нежывое, Фёдаравіч кажа праўду. Але я за тое, каб сысці ў вёску, а не ў лес.

Хто такі Фёдаравіч і чаму яго меркаванне для сясцёр такое важнае, я не ведала. Увогуле, на тым вячэрнім “сямейным савеце” рашэнне было прынята – шукаць прытулак у вёсцы. У Цнянку ў той вечар не пайшлі, добра, што ноччу, на наша шчасце, не бамбілі.

На досвітку сёстры пайшлі ў бок Даўгінаўскага тракта ў пошуках часовага прытулку, а праз кароткі час да нас прыйшла суседка – Франя Савіцкая. Даведаўшыся, што сясцёр дома няма, яна злёгку засмуцілася, а потым ажыўлена стала тлумачыць Ганне Уладзіславаўне, што ўласаўцы, раскватараваныя ў былым шпіталі, што на вуліцы Камароўскай, паспешна драпаюць. Яна хацела прапанаваць сёстрам пайсці туды, можа быць, пасля сыходу вайскоўцаў там можна будзе знайсці што-небудзь з прадуктаў.

Трэба сказаць, што пасля закрыцця “бісквіткі”, а потым і хлебазавода, мы зноў пачалі галадаць. Выменьваць прадукты ўжо не было на што, ды і людзі з вёсак у горад цяпер не спяшаліся ехаць, небяспечна гэта было. А ў сям’і Савіцкага – чацвёра дзяцей, і Франіна ўзбуджэнне лёгка зразумець. Я вырашылі пайсці з ёй, і яна ўзяла мяне з сабой, удзвюх усё ж спадручней, хоць я і падлетак.

Дарога была няблізкая, былы шпіталь размяшчаўся прыкладна за два кварталы ад нашага дома. Калі мы наблізіліся да брамы, што вяла ўнутр гарадка, то ўбачылі, што ўезд туды ўжо ніхто не ахоўвае. Бесперашкодна прайшоўшы ў двор казармаў, мы заўважылі мітуслівую бегатню салдат. Уласаўцы грузіліся ў аўтамашыны, на нас ніхто не звяртаў увагі. Грузавікі, поўныя вайскоўцаў, адзін за адным выязджалі за межы гарадка казармаў.

На першым паверсе будынка, што размяшчаўся злева ад брамы, былі адчынены двухстворкавыя дзверы, ніхто ў іх не ўваходзіў і не выходзіў. У цемры дзвярнога праёму, здавалася, нікога не было. Туды і праслізнулі мы з цёткай Франяй. Нам пашанцавала, гэта была сталовая, мяркуючы па доўгіх сталах і расстаўленых крэслах. У абедзеннай зале нікога не было, і мы рушылі ўглыб у пошуках кухні. Наступны сумежны пакой, куды мы ўвайшлі, служыў посудамыйнай і складам посуду. У глыбіні пакоя, у праходзе паміж стэлажамі, двое салдат нешта пакавалі ў вялікую драўляную скрыню. Мы спалохаліся і хацелі было бегчы, цётка Франя, якая ішла наперадзе, крута развярнулася і пачала падштурхоўваць мяне да ўваходных дзвярэй.

– Цетко, нэ бийся, нычого лыхого мы тоби нэ зробымо … – прагучаў нам услед высокі тэнарок.

Пачуўшы ўкраінскую гаворку, я выглянула з-за пляча цёткі Франі. Шырока расставіўшы ногі і трымаючы ў руках стос талерак, у мой бок глядзеў малады салдат.

Гады сціраюць з памяці дэталі. Шчыра прызнаюся, што не вазьмуся правільна апісаць знешнасць таго хлопца ў форме ўласаўцаў, але на ўсё жыццё запомніліся яго вочы. І нават не самi вочы, скажам, не памятаю я колеру яго вачэй, а тое, што ў іх чыталася. А чытаўся ў іх, як ні дзіўным гэта было для мяне ў той момант, – страх. Так, так, спалох, страх. Цяпер я разумею прыроду іх страху, страху перад немінучай расплатай, карай за здраду. Але тады вінаватая ўсмешка і сарамяжы погляд для мяне былі нечаканасцю.

Салдат быў малады, але я ж увогуле дзіця, таму я звярнулася да яго па-ўкраінску, як да дарослага і да старэйшага:

– Дядько, нам йисты нэма чого. Диты в дому други дэнь ничого нэ йилы. Шукаемо чогось зъисного…

Салдат паставіў талеркі ў скрыню і выбег у сумежны пакой. Неўзабаве ён вярнуўся з двума эмаліраванымі вёдрамі ў руках. Вёдры да краёў былы напоўнены гарохавым супам з вялікімі кавалкамі мяса. Суп густы, яшчэ гарачы, жоўта-зялёная паверхня змесціва парыла апетытным пахам, які прымусіў міжвольна зглынуць сліну.

У гэты час другі салдат, склаўшы ў тугую скатку тонкую шарсцяную коўдру карычневага колеру, настойліва соваў яе мне пад руку.

– Дзяўчына, вазьміце! Тут шмат абрусаў сталовых і шарсцяных коўдраў. Вазьміце, у сям’і спатрэбіцца, інакш усё роўна прападзе. Бярыце!

Усё, што адбывалася, было такім нечаканым і развівалася так імкліва, быццам у паскоранай кіназдымцы. Мы былі ўражаны, нейкі час стаялі аслупянеўшы і глядзелі на вёдры з супам. Цётка Франя ачомалася першай.

– Дзякуй, хлопчыкі, не трэба нам тых абрусаў і коўдраў не трэба, нам толькі што-небудзь паесці. Дзякуй. Бэла, бяры вядро, пайшлі хутчэй, пакуль раптам хто-небудзь з іх начальства не прыехаў. Пайшлі, пайшлі … – і яна пачала падштурхоўваць мяне да выхаду.

На шчасце, па дарозе, выходзячы з гарадка, мы нікога не сустрэлі. Машыны з салдатамі ўжо выехалі, і толькі ў далёкай частцы двара два грузавікі загружаліся нейкай маёмасцю.

Цяжкае вядро абрывала рукі, скатка коўдры замінала мяняць натруджаную руку. У рэшце рэшт, я вымушана была павесіць коўдру сабе на шыю. З боку гэта выглядала, мабыць, вельмі камічна. Нахіліўшы галаву наперад пад цяжарам скаткі і ледзь утрымліваючы цяжкае вядро, якое пры хуткай хадзе, здавалася, само цягне мяне за сабою, я тарпедай імчалася за цёткай Франяй.

Як бы там ні было, але дадому мы дабраліся. Змардаваныя і ў той жа час неверагодна шчаслівыя. Яшчэ б! Ежы дасталі для кожнай сям’і на двое, а то і на трое сутак.

Праўда, да абеду, калі вярнуліся сёстры і даведаліся падрабязнасці пра мяне, яны наладзілі мне сапраўдны наганяй.

– Бэла, ты легкадумная дурніца, – абуралася Шура, – цябе ўласаўцы маглі павезці сілком з сабою, згвалціць, забіць. Усё магло здарыцца, асабліва ў гэтай блытаніне, што адбываецца навокал.

Уладзя ж катэгарычна заявіла:

– Надалей без нашага ведама не думай нікуды сыходзіць з двара. Запомні гэта раз і назаўсёды!..

Вядома ж, у другі раз у шпіталь я не пайшла. Франя Савіцкая таксама не рашылася ісці паўторна. У глыбіні душы я шкадавала пра гэта, бо пры паспяховым зыходзе яшчэ адной спробы, можна было назапасіць яшчэ чаго-небудзь карыснага. Нават тыя ж абрусы ці коўдры маглі б стаць добрым прадметам для абмену на прадукты.

За абедам сёстры расказалі пра вынікі сваёй “разведкі”. Спачатку яны думалі ісці як мага далей ад горада, але па дарозе вырашылі, што дом знаёмай малочніцы, у якой мы змёткі выменьвалі на малако для дзяцей, – самае лепшае месца. Дом размяшчаўся за кіламетр ад Цнянкі у кірунку Даўгінаўскага тракта. Ён стаяў незаўважным хутарком удалечыні ад дарогі, з якой за драбналессем амаль не праглядаўся. Там жыла сям’я пажылых сялян, якія мелі чацвёра сыноў. Двое старэйшых былі на фронце, а двое жылі з бацькамі. Старэйшы з пакінутых з бацькамі (яму было васямнаццаць гадоў) зімой таго года загінуў. Вяртаўся дадому пасля наступлення каменданцкай гадзіны, і нямецкі патруль літаральна за сто метраў ад дома расстраляў хлопца здалёк без якога-небудзь папярэджання. Яго цяжка паранілі ў жывот, дадому дапоўз, але выхадзіць бацькам яго не ўдалося. Для старых гэта было страшнае гора. Пра лёс старэйшых яны, вядома ж, нічога ведаць не маглі, і пасля таго, што здарылася, малодшага (ён быў старэйшы за мяне на год) не адпускалі ад сябе ні на крок.

Малочніца, як мы называлі гаспадыню дома, прапанавала сёстрам схавацца ў іх пограбе. Пограбам была вялікая добраўпарадкаваная зямлянка ў садзе, што рабіла прытулак яшчэ больш бяспечным. Сёстры з удзячнасцю пагадзіліся на прапанову малочніцы і вырашылі, што ў той жа вечар мы павінны сысці з дзецьмі і з усімі сваімі пажыткамі.

Пасля абеду мы пачалі збірацца да пераезду. З усходу ўсё гучней чуліся разрывы ​​артылерыйскіх снарадаў. Па Камароўскай у бок Даўгінаўскага тракта бесперапынна рухаліся калоны немцаў і праязджалі аўтамашыны з салдатамі.

Раптам у пакой, дзе я з Уладзяй пакавала ў вузлы вопратку і пасцель, убегла Шура, яна хвіліну таму выходзіла за чымсьці ў двор, у хлеў.

– Немцы! – пракрычала яна.

Мы кінуліся да акна, што выходзіла на вуліцу Крапоткіна. Уздоўж вуліцы, па абодва яе бакі, з інтэрвалам прыкладна ў пяць-шэсць метраў беглі двума ланцугамі ў кірунку да інфекцыйнай бальніцы немцы ў чорнай форме СС. На плячы ў кожнага аўтамат, а ў руцэ – яшчэ не запалены факел. Усё стала ясна: будуць паліць дамы.

– На луг, у прытулак! Давайце, давайце хутчэй! Бэла, бяры гэты вузел з адзеннем! – крычала Уладзя.

– Дзяўчаты, супу шкада, трэба хоць бы мяса вылавіць і ў місачцы забраць з сабой. Ганна Уладзіславаўна, дапамажыце мне, – прагаварыла Шура, выбягаючы ў кухню.

Мы не паспелі дабегчы да нашага акопа на лужку, як пачулі рэзкае выццё сірэны. Пачынаўся чарговы налёт нашай авіяцыі. Выбухі бомбаў чуліся, як заўсёды, у раёне чыгуначнага вакзала, на ўсходняй ускраіне горада і на гэты раз недзе далёка на паўднёвым захадзе. Мабыць, цяпер бамбілі не толькі падыходы да горада, але і нямецкія калоны, што адыходзілі ў бок Брэста. Бамбёжка, мяркуючы па частаце і колькасці разрываў бомбаў, была значна больш інтэнсіўная, чым усё, што мы назіралі раней. Здавалася, што выццё бомбаў, якія падалі адна за другой, і грукат выбухаў зліліся ў суцэльны кашмарны лямант нейкай незямной, фантастычнай пачвары.

Налёт доўжыўся больш за гадзіну, але, на наша шчасце, раён Старажоўкі на гэты раз не ўяўляў цікавасці для нашых ваенных лётчыкаў, тут не ўпала ніводнай бомбы. Тым не менш, у выніку распачатай бамбёжкі падпальшчыкаў як ветрам знесла, налёт прадухіліў акцыю фашысцкіх вандалаў па знішчэнні нашай вуліцы і нашага дома. Калі ўсё заціхла і мы вярнуліся ў дом, вуліца была пустая. І толькі па Камароўскай працягваўся рух нямецкіх часцей у бок Вільнюса.

Мы працягнулі свае зборы. Разумеючы, што гітлераўцы могуць аднавіць спробу па знішчэнні нашага раёна, сёстры хацелі забраць з сабой як мага больш рэчаў, неабходных у побыце. Задачу гэтую амаль немагчыма было выканаць, таму ўрэшце Шура заявіла, што яны з Уладзяй зробяць яшчэ адзін рэйс, калі атрымаецца.

Было каля шасці гадзін вечара, калі праз лужок вакольнымі завулкамі і праз пусткі ў бок Цнянкі пацягнуўся ланцужок “уцекачоў”. Замыкала ланцужок я, цягнучы на ​​спіне вялізны вузел з адзеннем Юзафа і заціскаючы пад пахай скатку карычневай шарсцянай коўдры.

Дабраліся мы да дома малочніцы без прыгод, хоць на дарогу пайшло больш за дзве гадзіны. Мы вымушаныя былі часта спыняцца з-за непад’ёмнай ношы ў кожнага, і нават адзін раз рабілі “вялікі прывал”. Увесь час дзесьці ззаду, ва ўсходнім і паўднёва-ўсходнім напрамку, чулася бесперапынная артылерыйская кананада. Ішоў бой на подступах да Мінска.

Калі мы дабраліся да хаты малочніцы, стараючыся быць не заўважанымі з шашы, што праходзіла побач і па якой увесь час рухаліся ваенныя калоны немцаў, то знайшлі гаспадыню з сынам у пограбе, дзе тыя схаваліся. Гаспадар, стары ўжо чалавек, стаіўся ў палосцы рэдкіх кустоў і бярозак, што аддзялялі хату ад дарогі, і назіраў за рухам немцаў.

Гаспадыня сустрэла нас вельмі ласкава, дапамагла размясціць дзяцей і пажыткі ў пограбе, пры гэтым яна пастаянна паўтарала:

– Бягуць злыдні праклятыя, ірады крывавыя! Папілі нашай крыві, але ж даў Бог на вас сваю кару!

Было каля дзесяці вечара, сонца садзілася за гарызонт на ясным летнім небе. Заканчваўся дзень 1-га ліпеня 1944 года. Стомленасць, назапашаная за насычаны падзеямі дзень, брала сваё, і я непрыкметна для сябе заснула, прыладзіўшыся на краёчку прынесенага гаспадыняй матраца, дзе ўжо спалі дзеці.

Ранак наступнага дня абудзіўся дзіўным, ні на што не падобным выццём. Яно нараджалася недзе над намі ў небе і з дзікай хуткасцю адлятала прэч. Выглянуўшы з зямлянкі, я ўбачыла клубы агню, што праляталі над садам невысока ў небе і хаваліся дзесьці ў кірунку Даўгінава. Іх палёт суправаджаўся жудасным гукам, “і-уу, і-уу, і-уу…” свісталі, пралятаючы над ​​галавой вогненныя шары. Як аказалася, так стралялі нашы легендарныя “кацюшы” па нямецкіх войсках, што адыходзілі ў спешным парадку.

Мы з сынам гаспадыні, на жаль, не памятаю яго імя, прабраліся да кустоў, што раздзялялі дом ад дарогі, і заляглі ў густой траве пад бэзам. Даўгінаўскі тракт быў забіты калонамі немцаў і тэхнікі. Рухаліся грузавікі, набітыя салдатамі, грукаталі танкі, конныя павозкі цягнулі артылерыйскія гарматы. Над шашой стаяў пастаянны гул галасоў, што часам перарываўся рэзкімі выкрыкамі нейкіх каманд. Раз-пораз па абочынах дарогі, абганяючы імклівае змяінае цела суцэльнага патоку войскаў, праляталі легкавыя аўтамабілі, дзе, відаць, ехала гітлераўскае начальства. Часам яны былі з адкрытым верхам, і тады ўдавалася бачыць востраканцовыя тульі афіцэрскіх фуражак ўперамешку з нейкімі вузламі, скрынкамі і чамаданамі.

Раптам у гушчы гэтага патоку людзей і жалеза нешта адбылося, у адным месцы дарогі рух перапыніўся, і адразу ж ўтварыўся затор. Мабыць, сапсаваўся адзін з грузавікоў, таму што вакол яго імгненна ўтварыўся натоўп людзей. Стваралася ўражанне, што на целе паўзучай змяі нечакана вырасла велічэзная пухліна. З грузавіка выскачылі два дзясяткі салдат і пачалі нешта перагружаць з нерухомай машыны ў суседнюю.

У гэты момант мы малілі Бога, каб немцы не надумаліся па якой-небудзь патрэбе звярнуць з дарогі да нашага дома, але, на шчасце, ім было не да нас. Адно жаданне кіравала гэтым людскім патокам:  хутчэй апынуцца далей ад горада. Зламаную машыну сапхнулі ў кювет і падпалілі. Доўга яшчэ на працягу гэтага дня дыміўся каля дарогі каркас згарэлага грузавіка. А “пухліна” імгненна знікла, і паток немцаў-уцекачоў аднавіў свой рух.

Фашысты драпалі! Драпалі без аглядкі! І гэта напаўняла душу вялікім святлом і радасцю! Нарэшце мы дачакаліся гэтых благаславёных хвілін, калі можам назіраць заслужаную кару, што дагнала ненавісных гітлераўскіх акупантаў. У гэтыя імгненні здавалася, што ўсё гора і нягоды засталіся ў мінулым. Не думалася, што горад амаль цалкам разбураны, што есці па-ранейшаму няма чаго, што сёстрам патрэбна знайсці працу, якая б дала сродкі для існавання, што трэба будзе велічэзная, цяжкая праца па аднаўленні нармальнага мірнага жыцця. Усё гэта было клопатамі заўтрашняга дня, а цяпер мы невымоўна радаваліся таму, што назіралі.

Я павярнулася і лягла на спіну. Высока нада мной плыў блакіт бяздоннага неба, і дзесьці высока ў яго глыбіні пралятаў і спяваў жаўрук. Гэта цудоўнае, вечнае і такое мірнае неба ніяк не вязалася з тым, што тварылі людзі на грэшнай зямлі. Перад вачыма, як у кіно, праляталі падзеі апошніх гадоў, гадоў вайны і акупацыі: пачатак вайны, бамбёжкі Мінска і добрыя твары старых, у якіх мы ў чэрвені 1941-га хаваліся ад бомбаў; разбураны горад і прыход акупантаў; сустрэча з Шурай і смерць Генека; добры немец-пекар і калоны нашых палонных салдат; трагедыя яўрэйскага гета і твары маці і дочкі Яндульскіх; гісторыя Соні Маргенштэрн і Івана Найдзёнава; яўрэі з Гамбурга і суседзі са Старажоўскай; бісквітная фабрыка і сябры майго юнацтва. Памяць гартала гэтыя карціны нядаўняга мінулага, як у калейдаскопе.

Думкі вярнуліся да ўсведамлення таго, што сёння, 2-га ліпеня 1944 года, магчыма, апошні дзень, калі мы вымушаны жыць у стане пастаяннай небяспекі, пастаяннага страху за сваё жыццё і жыццё нашых блізкіх. Магчыма, ужо заўтра нам не будуць пагражаць ні страх быць вывезенымі ў Германію, ні небяспека быць застрэленымі з  надыходам каменданцкай гадзіны, як гэта здарылася з сынам малочніцы, ні генацыд, якому немцы падверглі яўрэйскі народ, ні лёс рабоў, які падрыхтавалі для славян фашысцкія нелюдзі.

А тым часам паток адыходзячых нямецкіх войскаў не змяншаўся, яны ўсё ішлі і ішлі. На працягу дня тройчы прыляталі невялікія групы нашых пікіруючых бамбардзіроўшчыкаў, бамбілі і абстрэльвалі калоны на тракце. З усходу ўсё мацней і мацней была чуваць кананада, здавалася, што снарады рвуцца ўжо ў самім горадзе. Абстаноўка ўсё накалялася і накалялася, усе мы чакалі развязкі таго, што адбываецца. Практычна ўвесь дзень прайшоў у чаканні кульмінацыі ў працэсе вызвалення нашага роднага горада. Нам наіўна бачылася, што вось прыляціць шмат самалётаў, скінуць дэсант і возьмуць у палон астаткі фашыстаў. Ці раптам з захаду і поўначы з’явяцца нашы танкі, сціснуць кола і прымусяць нямецкіх уцекачоў скласці зброю. Але нічога падобнага не адбывалася.

Вы калі-небудзь назіралі ўважліва, як закіпае вада ў чайніку? Спачатку нагрэў нячутны, потым чайнік пачынае “спяваць”, з’яўляецца ціхае гудзенне. Затым гэтае гудзенне становіцца больш моцнае, нарэшце яно дасягае свайго максімальнага значэння і раптам амаль імгненна суціхае. І тады вада закіпае, бурліць, і струмень пары выкідваецца з носіка чайніка.

Сведкамі нечага падобнага нам наканавана было стаць. Калі зусім сцямнела, рух на шашы заціх, толькі зрэдку быў чуваць шум якой-небудзь адзінокай машыны, а потым і зусім усё сціхла. І вось у гэты момант наступіла кульмінацыя падзей сённяшняга дня, дакладней, ужо ночы. Пачаўся масіраваны абстрэл “кацюшамі”. Гэты начны абстрэл не ішоў ні ў якое параўнанне з тым, што мы назіралі раніцай. Тады гэта, мабыць, страляла нейкая адна ўстаноўка, зараз іх, здавалася, былі тысячы. Усё неба над хаткай пажылых гаспадароў разразалі вогненныя палосы. Снарады ляцелі з ужо знаёмым выццём: “і-уу, і-уу, і-уу…”, асвятляючы сабой участкі зямлі, над якімі яны праляталі.

Дзіўная рэч, усе мы выдатна разумелі, што абстрэл вядзецца па нямецкіх войсках, што паспешліва адступаюць, і снарады рвуцца недзе там, далёка, за дзясятак кіламетраў ад нас, але нам было вельмі страшна. Мы ведалі, што гэтыя вогненныя пачвары, што ляцелі ў небе над намі, не прычыняць нам шкоды, тым не менш, усіх нас ахопліваў проста жывёльны страх. Выгляд вогненных смерчаў, што ляцелі ў цёмным небе пад аглушальнае выццё, ад якога стыла кроў у жылах, мог пазбавіць самавалодання і звярнуць у паніку самага адважнага і ўстойлівага салдата, што ўжо гаварыць пра слабых жанчын. Нам здавалася, што вакол нас усё кіпіць, бурліць, і вось-вось увесь сусвет рассыплецца пад ударамі гэтых вогненных драконаў.

Абстрэл “кацюшамі” ў бок кірунку на Вільнюс прадоўжыўся ад сілы хвілін дваццаць, хоць для нас гэты час здаўся вечнасцю. Пасля адразу ўсё сціхла, і наступіла поўная цішыня, нейкая ліпкая, нязвыклая, і таму яна палохала. Яна мне чамусьці нагадала тую ноч з 21 на 22 чэрвеня 1941 года, ноч у кватэры сястры, на вуліцы Рэвалюцыйнай.

Мы паклалі дзяцей спаць, выйшлі з пограба і ўладкаваліся пад вялікай старой яблыняй у чаканні новых падзей. Ліпеньская ноч была цёплая, спаць ніхто не хацеў, так і прасядзелі ў садзе да світання, абмяркоўваючы мінулы дзень.

НАШЫ ПРЫЙШЛІ!

Калі развіднела (а ў ліпені світае рана), гаспадар пайшоў “на разведку”. Гаспадыня спрабавала яго ўтрымаць, адгаворвала, але ён не паслухаўся, упарта настойваў на сваім:

– Ну чаго ты, старая, ваду баламуціш! Немец пайшоў, нямашака яго ў Мінску. А хто другі мне, старому, што кепскае зробіць?

Сонца стаяла ўжо высока, калі дзядуля вяртаўся. Мы заўважылі яго здалёк. Нягледзячы на ​​свае хворыя ногі, ён, здавалася, ляцеў па паветры, высока ўскідваючы сукаватую палку, з якой ніколі не расставаўся. Адчувалася, што яго мучыць задышка, але ён набліжаўся амаль подбягам, і яшчэ здалёк убачыўшы нас, пракрычаў:

– Нашы ўжо ў горадзе!

Пакінуўшы дзяцей з Ганнай Уладзіславаўнай у малочніцы, мы з сёстрамі памчаліся ў горад. На той шлях, які заўчора заняў у нас больш за дзве гадзіны, цяпер не пайшло, напэўна, і гадзіны. Ногі самі неслі нас з дзіўнай хуткасцю, пры гэтым не адчувалася ніякай стомленасці.

Забеглі дадому – кватэра ў парадку. Я выхапіла з вазачкі штучныя кветкі, што былі падораныя мне сябрамі ў дзень нараджэння, і мы пабеглі ў бок цэнтра горада. Па вуліцах групамі і паасобку беглі людзі як на пажар, беглі да цэнтра. Усе ўзбуджаныя, дзесьці чуўся гучны смех, недзе – плач, хтосьці захоплена паўтараў:

– Дачакаліся! Канец вайне!

Наперадзе высокі жаночы голас, закрычаў:

– Па Савецкай, па Савецкай ідуць нашы салдаты і тэхніка!

Калі мы мінулі Камароўку, прыбеглі да інстытута фізкультуры і ўбачылі нашых салдат, якія рухаліся ў калоне па Савецкай вуліцы, радасці і шчасцю нашаму не было мяжы.

Мне вельмі складана знайсці тыя словы, якія змаглі б дакладна і цалкам перадаць наш стан і нашы пачуцці ў тыя хвіліны. Радасць? – Так! Шчасце? – Так! Эйфарыя? – Так! Здаецца, правільныя гэтыя словы, але не ўсё імі выказана. Відаць, не настолькі дасканалая чалавечая мова, каб перадаць усе душэўныя нюансы. Душа чалавечая невымерна глыбейшая і шматграннейшая за нашу мову. Дык вось, скажу толькі, што душа мая была перапоўнена шчасцем, і калі б яго толькі можна было адмераць, адліць, адсыпаць, то я, здавалася, была б у стане надзяліць гэтым шчасцем усё чалавецтва.

Па Савецкай ішлі танкі, аўтамашыны з салдатамі і артылерыйскімі гарматамі, іх цягнулі конныя павозкі, у калонах ішлі салдаты. Стомленыя, запыленыя, некаторыя з павязкамі, яны былі для нас такія блізкія, родныя, доўгачаканыя. Уздоўж вуліцы з абодвух яе бакоў тоўпіўся народ. У аснове сваёй гэта былі жанчыны, старыя і дзеці. Стаяў суцэльны гул галасоў, людзі ўсміхаліся, смяяліся, плакалі, абдымаліся і цалавалі адзін аднаго, нешта крычалі.

– Як жа мы доўга вас чакалі, родненькія!

– Ура! Канец вайне! Мы іх перамаглі! Валя, Валя, я тут!

– Міколка, сынок ты мой любы, я ведала, што ты жывы, ведала!

– З перамогай вас, родныя! Слава вызваліцелям! Даеш Берлін!

Натоўп радаваўся, людзі ўліваліся ў шэрагі пехацінцаў і нейкі час, рухаючыся разам з імі, ціснулі ім рукі, абдымаліся, цалаваліся, выціраючы далонямі слёзы радасці. Я кінулася на шыю салдату, які ішоў паблізу ад мяне, гэта быў ужо салідны чалавек 40 – 45 гадоў. Я цалавала яго, адчуваючы, як шорсткія валасы яго няголеных шчок колюць мне вусны, і ўдыхаючы ўстойлівы, незнаёмы, але такі мужчынскі пах тытуню. Нешта казала яму, ужо не памятаю што, і ўвесь час совала ў рукі прынесеныя кветкі. У адказ ён толькі шырока ўсміхаўся і паўтараў:

– Ну вось мы і прыйшлі! Мы перамаглі іх! Хутка вайне канец.

Салдат падхапіў мяне пад рукі, падняў, як пушынку, пацалаваў у лоб і паставіў на зямлю. Калона павольна, але ўсё ж рухалася, і ўжо аддаляючыся, на хаду салдат пракрычаў:

– Мы пераможам! Чакайце, ужо нядоўга засталося!

Доўга яшчэ радаваўся народ. Гэты дзень, 3-га ліпеня 1944 года, быў сапраўды днём усенароднай радасці. Я лічу тройчы справядлівым тое, што менавіта гэты дзень у Беларусі прыняты як Дзень Незалежнасці.

Вядома ж, мы тады не маглі ведаць, колькі спатрэбіцца Савецкай арміі часу і сіл, каб канчаткова разбіць фашыстаў, вызваляючы народы Еўропы ад гітлераўскай чумы. І салдаты тыя, праходзячы праз вызвалены імі Мінск, не маглі ведаць, колькі наперадзе іх чакае жорсткіх баёў з фашыстамі за Варшаву і Прагу, Вену і Будапешт, Кёнігсберг і Берлін. Шмат каму з іх, мабыць, было наканавана пакласці сваё жыццё на алтар перамогі над чумой ХХ стагоддзя.

Пра цану, што заплацілі народы Савецкага Саюза за перамогу над гітлерызмам, цяпер гаворыцца і пішацца шмат, але сапраўдную цану ведаюць толькі тыя, хто жыў у той час, хто ваяваў, хто самааддана працаваў у тыле, хто мерзнуў у партызанскіх зямлянках, хто, выносячы страх і голад акупацыі, змагаўся ў падполлі. Наш народ выстаяў, перамогшы і голад, і холад, і страх, і смерць. Хтосьці скажа: “Прыгожыя словы, газетныя фразы…”. Катэгарычна не згодна! Пастарайся асэнсаваць гэтыя словы, мой уяўны апанент, уявіўшы сабе, што за перамогу над голадам, холадам, страхам і смерцю заплачана мільёнамі жыццяў простых людзей, кожны з якіх зусім не хацеў паміраць і марыў таксама, як і мы з табой, пра мірнае і спакойнае жыццё.

Успомніце вершы Булата Акуджавы ў адной з яго самых папулярных песень:  “Ведь нам нужна одна победа, одна на всех, мы за ценой не постоим…”. Такія словы, нават калі яны народжаны думкай геніяльнага паэта, маглі нарадзіцца толькі ў народзе-маналіце, маглі быць плёнам адзінства ўсіх народаў нашай шматнацыянальнай краіны. І так было! Менавіта гэта адзінства і стала падмуркам перамогі над фашызмам, менавіта на адзінстве былі пабудаваны ўсе дасягненні тых гадоў. Вось дзе карані нашай перамогі, а зусім не “генерал зіма”, як прымітыўна спрабуюць некаторыя растлумачыць вынікі мінулай вайны.

Але пяройдзем да апошніх эпізодаў маіх успамінаў. Пасля ўступлення нашых войскаў у Мінск некаторы час, прыкладна каля тыдня, напружанасць не спадала. Гэта выяўлялася ў адгалосках артылерыйскай кананады дзесьці ў кірунку Барысава, дзе была акружана нямецкая воінская часць, і ў пастаянным праходжанні праз горад вялікай колькасці войскаў, прычым не толькі на захад, але і чамусьці на паўднёвы ўсход. Пазней мы даведаліся, што ў раёне Бабруйска была акружана значная групоўка гітлераўскіх войскаў, так званы Бабруйскі кацёл. Існавала небяспека прарыву немцамі акружэння, злучэння з Барысаўскім фарміраваннем, а на шляху прарыву на захад у іх стаяў Мінск. Гэта значыць, што немцы маглі паўторна яго заняць. Пра наступствы няцяжка здагадацца, тактыка “выпаленай зямлі” ажыццяўлялася фашыстамі пры адступленні няўхільна і метадычна, у адпаведнасці з нямецкай скрупулёзнасцю і пунктуальнасцю.

Але Бог літасцівы. Нашы войскі намёртва ізалявалі немцаў у Бабруйскім катле, хутка задушылі супраціў у Барысаве, а ў хуткім часе прымусілі капітуляваць і часці, акружаныя пад Бабруйскам. Вызваленне Беларусі, цяпер вядомая ў ваеннай гісторыі аперацыя “Багратыён”, завяршылася.

Вызвалены Мінск уяўляў сабой сумнае відовішча. Практычна ўвесь горад быў разбураны і стаяў у руінах. Будынкі, што захаваліся і што некалі фарміравалі воблік горада, можна было пералічыць на пальцах: Дом урада, оперны тэатр, акруговы Дом афіцэраў, штаб ваенна-паветраных сілаў, электрастанцыя на беразе Свіслачы, акадэмія навук і яшчэ дзясятак менш прыкметных жылых і адміністрацыйных будынкаў. Усё астатняе стаяла ў руінах. Пры гэтым вялікая частка названых будынкаў была немцамі замініравана і падрыхтавана да выбуху, і толькі імклівае наступленне Савецкай арміі прадухіліла іх знішчэнне.

На гэтых развалінах нам трэба было будаваць новае жыццё. Мы верылі, мы ведалі, што пабудуем новы горад, новы Мінск. Мінск, які будзе лепшы і прыгажэйшы, чым раней. Жыццё пацвердзіла наш аптымізм, нашу веру.

Неўзабаве пасля вызвалення горада адбылася падзея, якая не мела аналагаў у гісторыі Беларусі і наўрад ці можа здарыцца калі-небудзь у будучыні. Адбыўся парад партызанскіх атрадаў і злучэнняў, якія дзейнічалі на тэрыторыі рэспублікі ў гады акупацыі. У Мінск з’ехаліся прадстаўнікі ўсіх партызанскіх фарміраванняў, каб прайсці ўрачыстым маршам перад кіраўнікамі рэспублікі, жыхарамі і гасцямі сталіцы Беларусі.

Да параду рыхтаваліся загадзя. Сёстры, як удзельнікі падпольнай групы, таксама былі запрошаныя ў свой атрад, і напярэдадні ў доме толькі і было размоваў, як правільна варта апрануцца. Рытарычнае пытанне! Як быццам у сясцёр быў гардэроб, які дазваляў выбіраць!

Я дазволіла сабе пажартаваць і прапанавала Уладзі:

– Уладзя, а ты апрані кажух Юзафа, будзеш вельмі падобная да партызана …– за што атрымала такі ж жартаўлівы, лёгкі ўдар па карку. Потым усе доўга смяяліся, абмяркоўваючы карцінку праходжання ўрачыстага маршу ў кажусе.

У дзень партызанскага параду надвор’е стаяла яснае, сонечнае. Сёстры пайшлі да месца збору загадзя, за мной а 9-й раніцы зайшлі Валодзя і Толік Зароўскія. Па дарозе да нас далучылася Нэла Квапінская, і мы ўсе накіраваліся ў цэнтр, бліжэй да Дома ўрада.

Людзей сабралася вельмі многа, здавалася, увесь горад стоўпіўся паабапал Савецкай. Усе з нецярпеннем чакалі пачатку ўрачыстага маршу партызан. Парад прымала партыйнае і дзяржаўнае кіраўніцтва рэспублікі, размясціўшыся каля Дома ўрада. Мы з сябрамі падышлі да Савецкай з боку фабрыкі-кухні і здолелі прабрацца да маставой каля старога дома, у якім цяпер размяшчаецца галоўнае архітэктурнае ўпраўленне горада. На вуліцы развесілі гучнагаварыцелі, і з іх лілася з дзяцінства знаёмая мелодыя “Масквы майскай”.

Раптам мелодыя змянілася, загучаў марш Будзённага “Мы –Чырвоныя кавалерысты”, і першым з’явіўся конны атрад партызан. Музыка злёгку сціхла, і дыктар пачаў расказваць пра атрад, яго камандзіра, дзе размяшчаўся атрад і што здзейсніў у гады вайны. Затым зноў загучала музыка, і пад гукі песні пра Першую конную атрад горда прагарцаваў міма прысутных. Пачуліся апладысменты, а затым крыкі: “Слава беларускім партызанам! Слава!”

Пасля ў ходзе ўсяго ўрачыстага парада дыктар гаварыў пра кожны атрад або злучэнне, яго камандзіраў, пра месцы, дзе яны дзейнічалі, называў імёны партызан-герояў, распавядаў пра іх подзвігі. Кожны атрад узначальвала група, у якой наперадзе ішоў камандзір, за ім двое ці трое чалавек, мабыць, бліжэйшыя яго памочнікі, і сцяганосец. Часта сцягамі атрадаў былі сцягі часцей Чырвонай арміі, якія трапілі ў пачатку вайны ў акружэнне і былі вымушаны застацца ваяваць у тыле ворага. На базе такіх часцей нарадзілася шмат партызанскіх атрадаў у Беларусі.

Апранутыя былі партызаны самым разнастайным чынам, у чырвонаармейскіх гімнасцёрках і, нягледзячы на ​​гарачы летні дзень, у ватных куфайках, у лёгкіх доўгіх паліто, падпяразаныя рамянём, і звычайных пінжаках, але на галаўных уборах усіх па дыяганалі былі нашыты чырвоныя стужкі. Амаль кожны ішоў са зброяй. Зброя таксама была самай рознай: і аўтаматы ППШ, і нямецкія “шмайсеры”, і вінтоўкі, і нават паляўнічыя стрэльбы, на паясах многіх віселі гранаты. У атрадах было шмат жанчын, пажылых людзей і падлеткаў прыкладна майго ўзросту. Усё гэта рабіла шэрагі ўдзельнікаў параду вельмі стракатымі, але ішлі яны дзіўна выразна і стройна, чаканячы крок, роўнымі шарэнгамі, вытрымліваючы дыстанцыю і інтэрвалы.

Узіраючыся ў твары партызан, я заўважыла адну характэрную для ўсіх удзельнікаў параду асаблівасць: яны былі надзвычай сур’ёзныя. У хвіліны ўрачыстасці, радасці і шчасця чалавек, звычайна, настроены на весялосць, схільны жартаваць, смяяцца і дапускаць усякага роду вольнасці. Тут жа, усмешкі, што нечакана ўзнікалі, старанна праганяліся, і чалавек, які хвіліну таму ўсміхаўся, шчыра працягваў крочыць, імкнучыся дакладна ўтрымліваць лінію шарэнгі. Думаю, проста кожны партызан, удзельнік парада, ясна ўсведамляў важнасць таго, што адбываецца і імкнуўся ўсімі сваімі дзеяннямі паказаць усім навакольным, калі хочаце, усяму свету, што савецкі партызанскі рух – не вольніца ў “гуляй-поле”, а кожны партызан – гэта той жа салдат.

Парад працягваўся. Я з усіх сіл старалася не прапусціць момант, калі міма нас са сваім атрадам пройдуць сёстры, але вуліца была шырокай, і шарэнгі з нашага месца цалкам не праглядваліся. Дыктар працягваў каментаваць:

– Перад намі партызаны Капыльшчыны. Атрад дзейнічаў у Капыльскім і Нясвіжскім раёнах. Базавы раён атрада – вёска Вялікая Раёўка. Камандзір атрада – Колакалаў Георгій Паўлавіч …

Раптам на процілеглым флангу шарэнгі, якая праходзіла міма нас, мільганулі знаёмыя постаці сясцёр і ружовая касынка Шуры, завязаная гальштукам на шыі.

– Валодзя, Толік, вунь глядзіце, глядзіце, мае сёстры ідуць! Нэла, ты бачыш Шуру, Уладзю? Шуру прадставілі да ўзнагароджання медалём! –  несціхана тараторыла я. Дыктар у гэты час працягваў:

 – … вялікі ўклад у агульную справу перамогі над фашыстамі ўносілі і камсамольцы, маладое пакаленне змагароў за нашу светлую будучыню, за камунізм. У атрадзе заслужанай павагай карыстаецца Саша Кулпановіч, ён разведчык, і, нягледзячы на ​​свае 16 гадоў, ужо ўзнагароджаны ордэнам “Чырвонай Зоркі” і медалём “За адвагу” …

Нечакана недзе далёка, злева ад нас, у жывым чалавечым калідоры, скрозь які ішлі калоны партызанскіх атрадаў, пачуўся вясёлы смех. Ён каціўся ў наш бок ва ўнісон з хуткасцю руху калон. Усе гледачы здзіўлена завярцелі галовамі, задаючы вачыма адзін аднаму нямыя пытанні: “… у чым справа? што адбылося?”. А хваля смеху па-ранейшаму кацілася ў наш бок.

І вось з-за павароту з’явілася прычына ўсеагульнай весялосці. Партызаны аднаго з атрадаў уключылі ў склад сваёй калоны здаравеннага … казла. Высокі, з доўгімі, загнутымі назад рагамі, з доўгай цёмнай поўсцю на светла-шэрым падшэрстку, з тонкай доўгай барадой, якая звісае з ніжняй сківіцы…

Казёл паважна крочыў на ганаровым месцы, на чале калоны атрада. На рагах казла па дыяганалі была прымацаваная чырвоная стужка, такая ж, як і ва ўсіх партызан. З правага боку, на папружцы, перакінутай праз шыю і падвязанай да тулава, боўталася планшэтка для карт. Казёл на дзіва дакладна выконваў сваю задачу, ніхто яго не цягнуў і не паганяў, ён ішоў самастойна, строга пасярэдзіне, не звяртаючы ўвагі на смех і выкрыкі гледачоў.

Як аказалася, гэты казёл правёў у партызанскім атрадзе ўсе гады акупацыі і быў своеасаблівым талісманам атрада. Казалі, што партызаны атаясамлівалі ўсе свае поспехі з прысутнасцю гэтага жывога талісмана. Пазней, калі памяць не змяняе, у 1947 годзе, я зноў бачыла гэтага казла, ён прыжыўся ў Мінскай школе міліцыі.

Эпізод з партызанскім казлом прыўнёс у важную цырымонію адценне гумару, і гэта зрабіла свята цяплейшым і дабрэйшым. Відаць, ён быў сімвалічны. Казёл – прадаўжальнік роду, сам па сабе – пачатак новага жыцця.

Сыходзіла ў гісторыю вайна, на змену ёй прыходзіў мірны час, час, калі варта падумаць пра ўладкаванне новага жыцця.

Частка III.   ПАСЛЯ ВАЙНЫ

ВУЧЫЦЦА І ЗНОЎ ВУЧЫЦЦА

 Эйфарыя вызвалення праходзіла, надыходзілі мірныя, але складаныя дні, дні чакання канца вайны, вяртання родных і блізкіх. Дні, напоўненыя тымі ж клопатамі, як накарміць дзяцей, як выжыць у галодны час, толькі цяпер мы былі свабодныя ад страху за сваё жыццё і жыццё блізкіх.

У той дзень, калі праходзіў партызанскі парад, Шура здолела знайсці камандзіра партызанскага атрада, з якім яны былі звязаны, і ён паклапаціўся, каб Шуры далі даведку як удзельніцы партызанскага падполля. Даведаліся мы пра гэта праз шмат гадоў, а тады Шура нічога нам не расказала. Даведку далі толькі Шуры, а пра Уладзю забыліся. А  менавіта Уладзя заўсёды выконвала самую небяспечную работу. Аргументам на кожным выпадку было адно: “…дзяцей у цябе няма, ты менш рызыкуеш…”. Шура прасіла даведку і для Уладзі, але ёй адмовілі, маўляў, тады варта выдаць даведкі ўсім, хто быў у акупацыі. Ёй жа далі даведку, паколькі яна была жонкай афіцэра Чырвонай арміі. Начальства перастрахоўвалася, каб пасля не адказваць за тое, што выдалі даведку не таму чалавеку. Растлумачыць гэта нам Шура не магла, таму і маўчала доўгі час.

Шуру, як былую падпольшчыцу, узялі на працу машыністкай у абкам партыі. Уладзя па рэкамендацыі Надзеі Аляксандраўны Мілавідавай пайшла працаваць бухгалтарам у Мінскае гарадское ўпраўленне тарфяной прамысловасці. Адна я заставалася неўладкаванай.

Неўзабаве мы атрымалі ліст ад мамы. Яна клапацілася пра пропуск у Мінск і збіралася прыехаць. Мама пісала, што Юзаф жывы, што ён пісаў ёй ва Украіну і што яна пераслала яму наш адрас. Услед за гэтым прыйшоў ліст ад Юзафа, Уладзя павесялела. Хоць я тады ўжо і разумела, што ў сям’і сястры, у яе адносінах з Юзафам не ўсё ў парадку, усё ж шчыра радавалася, што яе муж жывы. У Уладзі з’явілася надзея, што Юзаф вернецца, хоць вайна яшчэ не скончана.

Я ўжо распавядала, што да вайны сябравала са сваёй аднакласніцай па 24-й школе Маяй Мяльтковай. Так здарылася, што яны з маці таксама засталіся ў акупацыі, і мы з ёй часта сустракаліся ў тыя гады. З Маяй здарылася гора: у перыяд, калі ў час наступлення нашы войскі часта бамбілі горад, іх дом разбамбілі. Ад выбуху ў пограбе, дзе Майя з маці хаваліся, абрынулася частка перакрыцця, і Майя атрымала моцную траўму голені з пераломам. Пасля вызвалення Мінска доўгі час Майя насіла гіпсавую павязку, развіўся туберкулёз косці, і дзяўчына страціла рухомасць каленнага сустава. Магчыма, што ўсяго гэтага можна было пазбегнуць, калі б была кваліфікаваная медыцынская дапамога, але дзе яе тады было ўзяць.

Мама Маі працавала ў гарфінаддзеле і прапанавала мне пайсці працаваць сакратаром у наркамат фінансаў, які ў жніўні вярнуўся з эвакуацыі. Пры гэтым яна параіла ісці вучыцца завочна ў фінансавы тэхнікум, лічачы, што пасля заканчэння для жанчыны будзе вельмі прыдатная прафесія. Так і было зроблена, мяне прынялі на працу сакратаром у наркамат фінансаў. Свайго памяшкання ў наркамата не было, Дом урада толькі пачалі аднаўляць, і наркамат размясціўся ў жылым доме па вуліцы Леніна, што насупраць бальніцы імя Клумава (цяпер гэта 3-я клінічная бальніца).

Наркам, Васіль Іванавіч Катляроў, быў вельмі прадстаўнічы мужчына, усе яго чамусьці моцна баяліся, але я не згадаю, каб ён на некага калі-небудзь павысіў голас або ладзіў публічную лупцоўку падначаленым.

Працоўнага месца, так бы мовіць, я не мела, цэлымі днямі сядзела на табурэце ў калідоры і па выкліку хадзіла да таго ці іншага работніка наркамата, выконваючы розныя дробныя даручэнні, у асноўным кур’ерскага характару. Часам мяне пасылалі на пошту, каб адправіць карэспандэнцыю. Нічога я не разумела ў гэтай працы, ніхто не распісаў мне маіх абавязкаў, і гэта мяне абцяжарвала. Акрамя таго, мне заўсёды было сорамна за свой знешні выгляд, у мяне папросту не было хоць якой-небудзь прыстойнай вопраткі. Часам Шура дазваляла апрануць сваю сукенку. Да таго часу яна ўжо некалькі разоў атрымлівала, у парадку дапамогі сем’ям загінулых у дзеючай арміі, амерыканскую вопратку, сярод якой бывалі і вельмі дыхтоўныя рэчы. І тады было смешна глядзець на мяне, прыбраную ў вопратку занадта вялікага памеру, якая вісела на мне як мяшок.

Позняй восенню мы пераехалі ў Дом урада. Наркамату фінансаў аддалі цэлы паверх. Тут я ўжо мела свой стол у прыёмнай і многа шафаў для захоўвання дакументаў. Але Бог мой, якой жа я была “дрымучай” у гэтым свеце разумных і пісьменных людзей! Начальнікам адміністрацыйна-гаспадарчага аддзела быў украінец. Даведаўшыся, што і я з Украіны, ён узяў мяне пад сваю апеку. Гэта быў вельмі шумны, мітуслівы, але добрай душы чалавек. Дзякуй яму, ён зрабіў для мяне шмат добрага, многаму навучыў. Я стала патроху разбірацца ў справах і сваіх абавязках. Пра вучобу гаворкі пакуль не было.

Наркаму Катлярову В.І. прызначылі новага намесніка, які павінен быў прыехаць з Масквы. У апараце Наркамфіна толькі пра гэта ўсе і шапталіся. Ужо ведалі, што яго завуць Кузняцоў Мікалай Іванавіч, што ён паважаны і дасведчаны эканаміст, кандыдат эканамічных навук, франтавік. І так здарылася, што з’яўленне гэтага чалавека на маім жыццёвым шляху адыграла немалаважную ролю.

Новы намеснік наркама ўступаў на пасаду, чакалася вялікая нарада, дзе ён знаёміўся з апаратам Наркамфіна. Усе мітусіліся, рыхтуючы гэтую нараду. У той час на нарадах было прынята курыць, у кабінеце не было попельніцы, і мне прыйшла ў галаву дурная думка зрабіць попельніцы з паперы. Вядома ж, некалькі “попельніц” падчас нарады загарэліся, гэта выклікала замяшанне і смех. Я не разумела, чаму раптам за дзвярыма кабінета так шумяць і адначасова смяюцца. Прагучаў званок выкліку, па якім я павінна была ўвайсці да намесніка. Уваходжу ні жывая ні мёртвая. Ён сядзіць за сталом злосны, бровы ссунутыя і, паказваючы на ​​жменькі попелу на стале, пытаецца:

– … гэта ваша мастацтва? –

Адказваю:

– Так.

– Дык вось, каб надалей на стале падобнага не было, бо будзе пажар. А зараз прыбярыце гэтае смецце.

Праўда, усё гэта было сказана ў спакойным тоне, і нават мне здалося, што неяк недарэчна ветліва, хоць я згарала ад сораму і гатовая была праваліцца скрозь зямлю. Я хацела зрабіць яму нешта прыемнае, добрае, а атрымаўся такі канфуз.

Пасля нарады ён зноў паклікаў мяне ў кабінет, папрасіў прабачэння за сваю вымову, патлумачыў, што разумее мае добрыя намеры стварыць утульнасць і камфорт у рабочай абстаноўцы і што канфуз – гэта вынік адсутнасці ў мяне жыццёвага вопыту. Потым ён пачаў распытваць у мяне пра маю біяграфію. Размова ішла гэтак душэўна і даверліва, што ўвесь мой страх некуды знік, і мне самой хацелася гэтаму чалавеку распавесці ўсё дарэшты, быццам я гутару не з чужым чалавекам, а са сваім бацькам або старэйшым братам. Не розумам, але сэрцам я разумела, што гутару з чалавекам высакароднай і добрай душы, а знешняя строгасць яго – нешта напускное. Мікалай Іванавіч выдатна зразумеў, што я не на сваім месцы і ў канцы размовы сказаў, што мне абавязкова трэба вучыцца. Нягледзячы на ​​тое, што прайшло ўжо некалькі месяцаў з пачатку новага навучальнага года, ён абяцаў звязацца з вячэрняй школай і быў упэўнены, што мяне залічаць. Свае абяцанні Мікалай Іванавіч назаўтра ж выканаў, і я пайшла вучыцца ў вячэрнюю школу.

Я ўпершыню ў жыцці бачыла такога разумнага і душэўнага чалавека, які проста і зразумела мне ўсё растлумачыў, што галоўнае ў кожным чалавеку – гэта яго веды, што толькі веды робяць чалавека карысным сабе і навакольным, што толькі веды дазваляюць выжыць у гэтым жыцці і дамагчыся поспеху і ў працы, і ў побыце. Мікалай Іванавіч прымусіў мяне паглядзець на жыццё іншымі вачыма, за што я яму бязмерна ўдзячная. Вось і цяпер, праз паўстагоддзя, ён перад вачыма: высокі, стройны брунет, з прыгожай чупрынай, заўсёды ў паўвайсковым касцюме і ботах. Вось толькі залішняя худзізна яго крыху псавала. Пазней я даведалася, што ён быў невылечна хворы і праз некалькі гадоў памёр. Мір праху яго!

Вячэрняя школа знаходзілася на вуліцы Абутковай (цяпер Караля), заняткі заканчваліся ў 23 гадзіны 30 хвілін, і дадому я дабіралася толькі апоўначы. Страшнавата было вяртацца ўначы адной. Прайсці трэба было адлегласць прыкладна каля 3–4 кіламетраў сярод гарадскіх руінаў, пустак і рэдка рассыпаных заселеных будынкаў.

Спачатку трэба было ісці з правага на левы бераг Свіслачы праз мост у раёне Ніжняга кірмашу (пазней гэта была плошча 8 Сакавіка), пасля міма ўжо дзейснага лазнева-пральнага камбіната на вуліцы Старавіленскай, па якой трэба было дайсці да вядомага падзеямі часоў вайны Сцяпанавага сада, самы доўгі і страшны ўчастак дарогі. Тут было шмат пустак, руінаў згарэлых драўляных прыватных дамоў, сярод якіх дзе-нідзе, як астраўкі ў акіяне, блішчалі шклом цёмных вокнаў невялікія прыватныя домікі. Ад Сцяпанавага сада да нашага дома № 49 на вуліцы Крапоткіна ўжо рукой падаць, і дарога была весялейшая. Злева, па вуліцы Крапоткіна, цягнуўся доўгі аднапавярховы будынак паліклінікі, справа за ім – пошта, потым магазін агародніны, які чамусьці называлі крамай Зінгера, насупраць яго злева – толькі адбудаваны, размешчаны вуглом харчовы магазін. Гэта быў грамадска-гандлёвы цэнтр Старажоўкі, які тады называлі Пярэспа. Тут, нягледзячы на ​​позні час, дзе-нідзе свяціліся вокны, працоўныя каморкі вартаўнікоў, а побач ужо і мой дом.

Прыйшла тэлеграма ад мамы, у якой яна паведамляла, што прыязджае. Усе мы былі бязмерна шчаслівыя. Сустракаць маму трэба было вельмі рана, каля 5 гадзін раніцы, і я выпрасіла ў начальніка адміністрацыйна-гаспадарчага аддзела машыну.

Стаяў невялікі марозік, калі мы з’явіліся на ранішнім вакзале. Мама прыехала з вялікім багажом, і машына прыйшлася вельмі своечасова. Я не памятаю слоў, якія мы казалі адна адной, але тое, што мы абедзве плакалі, забыць немагчыма. Мама ўвесь час разглядала мяне і паўтарала: “… як жа ты вырасла і пасталела!”

Гэта я вырасла – пігаліца, 155 сантыметраў росту і 47 кілаграмаў вагой. Я прывезла маму дадому і адразу ж паехала на працу. Вядома ж, працоўны дзень здаваўся мне нясцерпна доўгім, а чаканне вечаровай сустрэчы абпальвала сэрца радасцю і надзеяй на перамены ў жыцці да лепшага.

Увечары ўсе сабраліся за сціплым сталом. Шура з дзецьмі, Ганна Уладзіславаўна, мама, Уладзя і я. Уладзя дзесьці расстаралася бульбы і салёных агуркоў, мама прывезла сала. Смажанае сала, духмяная бульбачка з салёным агурком – царская ежа. Да самай ночы гаварылі, гаварылі і гаварылі, здавалася, размовам не будзе канца. Мама расказвала, як нечакана вайна заспела яе ва Украіне, як яны з цёткай Стэфаніяй выжывалі гэтыя чатыры гады, як аднойчы немцы яе ледзь было не расстралялі, прыняўшы за яўрэйку, выручыў мясцовы ксёндз, давёўшы, што яна полька, як цудам выратаваліся ад украінскіх нацыяналістаў, калі на Валыні яны наладзілі тэрор супраць палякаў. Шура з Уладзяй распавядалі, як жылі ўсе гэтыя гады ў акупацыі. Потым паступова размова перайшла на тэму сённяшніх клопатаў і планаў, вось тут ужо ўзяліся і за мяне. Пасля доўгай сямейнай нарады было вырашана, што сям’я выжыве і без маіх картак і што я павінна пакінуць працу і перайсці з вячэрняй у дзённую школу. Калі на наступны дзень я прыйшла да Мікалая Іванавіча і расказала пра сямейнае рашэнне, ён назваў яго мудрым, сказаў, што мама і сёстры, мабыць, мяне вельмі любяць, і я павінна на іх любоў адказаць самымі высокімі дасягненнямі ў жыцці. Ён пажадаў мне вялікіх поспехаў, і мы развіталіся. Гэта быў апошні раз, калі бачыла яго жывога.

Працаваў у наркамфіне пажылы, вельмі паважаны дзядзечка, звалі яго Пётр Казіміравіч Трусевіч, жыў ён таксама на вуліцы Крапоткіна, толькі ў самым пачатку вуліцы, за могілкамі. Быў у яго дарослы сын, у мінулым студэнт універсітэта, вярнуўся з вайны з пашкоджаным хрыбетнікам, быў прыкаваны да ложка. Неяк ішлі мы з Пятром Казіміравічам разам з працы, я расказала пра вучобу ў вячэрняй школе, што ў мяне складанасці з матэматыкай, і ён прапанаваў, каб я прыходзіла да яго сына, той дапаможа мне разабрацца ў непаразумелках. Я з удзячнасцю пагадзілася і стала амаль штодня наведваць іх дом. Мікалай, так звалі сына Пятра Казіміравіча, з радасцю ўзяўся за нашы заняткі. Гэта была для мяне вялікая дапамога, Мікалай вельмі даходліва тлумачыў мне многае, у чым я не магла разабрацца, і чарговую чвэрць па матэматыцы я скончыла з “чацвёркай”.

Мне вельмі шкада было хлопца: такі малады, прыгожы, па-атлетычнаму складзены і вымушаны ляжаць без руху. Ён чакаў аперацыі, рыхтаваўся да яе, урачы абяцалі вярнуць рух, але магчыма прыйдзецца насіць на спіне гіпсавы гарсэт і хадзіць з палачкай. Праз некалькі гадоў пасля нашых пастаянных заняткаў я сустрэла яго ў горадзе, ён са сваёй жонкай павольна прагульваўся, абапіраючыся на палачку. Сустрэча была радаснай, я шчыра віншавала яго з тым, што Гасподзь вярнуў яго да актыўнага жыцця. Вось так лёс падарыў сустрэчу па жыцці яшчэ з адным добрым, чулым і прыстойным чалавекам.

ЯК Я СТАЛА НАСТАЎНІКАМ ФІЗКУЛЬТУРЫ

Скончылася вайна!!! 9-га мая Левітан па радыё зачытваў паведамленне аб падпісанні Германіяй Акта аб безумоўнай капітуляцыі германскіх узброеных сіл. Народ радаваўся! Навокал усе гаварылі толькі пра вялікую Перамогу, пра хуткае вяртанне франтавікоў. Увечары ў горадзе быў святочны салют. У гэтыя дні толькі і гаварылі пра выдатных савецкіх ваеначальнікаў і палкаводцаў – Жукава, Ракасоўскага, Конева і іншых. Асабліва было шкада Чарняхоўскага, які вызваляў Мінск і загінуў у Польшчы. Пра яго ў нашай сям’і шмат даведаліся ад Шурынай прыяцелькі Кацярыны, муж якой, палкоўнік, быў ці то ад’ютантам Чарняхоўскага, ці то служыў у яго штабе. Калі вызвалілі Мінск, ён змог наведаць сям’ю і прабыў з імі два дні. Каця была самай шчаслівай жанчынай у свеце. У іх было двое дзяцей, Ліза і Ігар. Вызвалілі Мінск, іх бацька-герой жывы, іх бацька з імі, здавалася, усё самае страшнае ў мінулым, і можаце ўявіць іх гора, калі неўзабаве прыйшло паведамленне, што ён загінуў разам з Чарняхоўскім. Сям’ю Каці нельга было суцешыць. Так, вайна – гэта акіян людскога гора.

Нечакана ў Мінску праездам апынуўся Юзаф, ён вёз трафейнае барахло свайму начальніку ў Маскву і змог зазірнуць дадому. Везлі два амерыканскія “студэбекеры” (па 2,5 тоны грузавікі), чаго там толькі не было… Я ў тыя гады не ведала, што пра гэта думаць, меркаванні ж дарослых падзяляліся, адны абураліся, іншыя паўтаралі, што немцы не такія багацці вывезлі з нашай зямлі і дзеянні нашых вайскоўцаў заканамерныя. Юзаф пераначаваў дома адну ноч і з’ехаў.

І вось я пакінула працу ў наркамфіне і перайшла на вучобу ў дзённую 28-ю гарадскую, тады яшчэ жаночую, школу. Школа была размешчана на вуліцы Старажоўскай, каля трох хвілін хады ад нашага дома, што было вельмі зручна.

Час ішоў. Дэмабілізаваўся і вярнуўся дадому Юзаф, уладкаваўся працаваць шафёрам у абутковай арцелі “Эканомія”. Сястра Уладзя працавала ў бухгалтэрыі гарадскога ўпраўлення тарфяной прамысловасці. Мама, як заўсёды, падзарабляла шыццём. Два камплекты рабочых картак на ўсіх было відавочна недастаткова, і я адчувала сябе абузай для сям’і. 8-ы клас, мне сямнаццаць гадоў, яўны пераростак, і такіх у класе шмат. У той час я пасябравала з Ядвігай Варыводскай, і былі ў нашай кампаніі яшчэ дзве Галі. Збіраліся, раіліся, як жыць далей. Мы ўсе разумелі, што не выцягнем гэтай вучобы. Вакол разруха, напаўгалоднае існаванне, прафесіі няма, а значыць, трэба атрымаць адукацыю, але як гэта зрабіць?

У дзяцінстве я марыла стаць геолагам, напэўна, пад уздзеяннем Стасіка Згурскага, але цяпер… І вось сяброўкі дзесьці прачыталі аб’яву, што тэхнікум фізічнай культуры аб’яўляе набор студэнтаў. Прыёмныя экзамены – дыктант, хімія і біялогія, стыпендыя 370 рублёў і рабочая картка. Мы ўсе з сяброўкамі загарэліся такой магчымасцю. Ад дамашніх я спачатку ўтаіла сваё рашэнне. Пры тэхнікуме фізічнай культуры меліся падрыхтоўчыя курсы. Мы падалі дакументы, пакінулі школу і пайшлі на падрыхтоўчыя курсы. Экзамены сяк-так здалі і былі залічаны. Вось тады я і расказала дома пра сваё рашэнне. Усе, вядома, былі ў шоку, асабліва мама. Хіба гэта спецыяльнасць – быць фізкультурніцай!? Але з часам змірыліся пад уздзеяннем вельмі лагічных доказаў, што пакуль мне нічога іншага не свеціць.

Гэты выпадковы, на першы погляд, выбар прафесіі ў жыцці, як паказаў час, быў не такі ўжо і дрэнны. І цяпер, калі мне давялося б паўторна і свядома выбіраць сабе прафесію, я, не задумваючыся, стала б выкладчыкам фізкультуры. Шлях у вялікі спорт тады для мяне быў вельмі цяжкі, бо трэніровачныя нагрузкі былі мне ў той час не па плячы. Голад у гады вайны не прайшоў дарма, вага ў мяне заставалася 46 кг, рост 155 см. Гэтыя фізічныя дадзеныя давалі магчымасць пры выбары вядучага віду спорту спыніцца на парнай акрабатыцы і спартыўнай гімнастыцы як на дапаможным відзе.

І пачалася вучоба, знясільваючыя трэніроўкі, удзел у спаборніцтвах, паказальныя выступленні. Гэта была вялікая праца, пра якую раней я не мела ніякага ўяўлення.

Восенню 1946 года наша сям’я вырасла, 6 кастрычніка Уладзя нарадзіла сына. Назвалі Уладзіславам, у сям’і мы яго называлі Славікам. Хтосьці сказаў Уладзі, што калі дзеці паміраюць у маленстве, то трэба даць імя аднаго з бацькоў. Юзаф не любіў свайго імені і быў катэгарычна супраць называць сына Юзікам, вось і з’явіўся Уладзіслаў. Гэта быў цудоўны хлопчык. У сястры Уладзі выявіўся мастыт, і яна страціла малако, прыйшлося шукаць для Славіка карміцельку, бо ў той час набыць малако для нованароджаных, як гэта робіцца цяпер, было немагчыма. Суседка наша, дачка Домнінай – звалі яе Валя Рыжая з-за вогненна рыжых валасоў – таксама нядаўна нарадзіла, вось і стала яна для Славіка другой мамай. Рыжая Валя – высокая, злёгку паўнаватая, але сімпатычная жанчына, якой вогненна медныя валасы надавалі асаблівую пікантнасць, мабыць, са сваім малаком перадавала нашаму Славіку занадта шмат энергіі, таму што ён рос хутка, а таўсцеў яшчэ хутчэй. Калі ён стаў гаварыць, то называў мяне “бомба”. Я вельмі любіла гэтага маленькага таўстунка і да гэтага часу захавала да яго самыя моцныя роднасныя пачуцці, ён для мяне як родны сын.

Шура з’ехала ад нас, ёй па месцы працы выдзелілі пакой у камуналцы ў цэнтры горада, на вуліцы Астроўскага, якраз насупраць таго хлебазавода, дзе яны з Уладзяй працавалі падчас акупацыі. На месца Шуры пасялілі сям’ю загінулага афіцэра, Таццяну Кулік з двума дзецьмі, з ёй жа засталася жыць і бабуля Ганна Уладзіславаўна. З Шурай мы цяпер размаўлялі радзей, чым тады, калі жылі разам. Муж яе не вярнуўся з фронту, і дзяцей ёй даводзілася выхоўваць адной. Шуры прапаноўвалі замужжа, але яна адмовілася. Шура ўсё чакала свайго Мікалая: а раптам не загінуў, раптам трапіў у палон і яшчэ вернецца, бо паведамленне было, што прапаў без вестак. Цяжка даводзілася ёй адной, але на працы яе шанавалі і паважалі, дзеці радавалі, вучыліся старанна, дапамагалі маці ўсім, чым маглі. Усё сведчыла пра тое, што яна гадуе дзяцей сумленнымі і прыстойнымі людзьмі. А ўжо якой прыгажуняй расла Міра! Юра таксама быў прыгожым хлопчыкам, вось толькі ростам не выйшаў і камплексаваў з гэтай нагоды. Да апошніх гадоў майго жыцця ў Мінску Дзень Перамогі мы заўсёды святкавалі разам, усёй раднёй. Успаміналі цяжкі час ваенных гадоў, усе яркія, памятныя падзеі, усіх слаўных людзей, дабрыня якіх дапамагла нам выжыць.

Час ляціць няўмольна. 1947 год, я ўжо студэнтка 3-га курса. Прайшло тры фізкультурныя парады ў Маскве. Гэта былі самыя насычаныя і плённыя гады майго жыцця. Працаваць прыходзілася шмат, але жыццё было напоўнена яркімі падзеямі, сустрэчамі з новымі людзьмі, паездкамі ў розныя гарады краіны для ўдзелу ў спаборніцтвах. Трэніроўкі, спаборніцтвы, паказальныя выступленні, зноў трэніроўкі і зноў спаборніцтвы. Я ўжо зусім не тая – цёмная і забітая дзяўчынка з украінскай вёскі. Без ілжывай сціпласці скажу: поспехі ў мяне былі значныя, без пяці хвілін майстар спорту і прыкметная павага ў спартыўным асяроддзі. Двойчы чэмпіёнка рэспублікі ў парнай акрабатыцы і шостае месца на першынстве Савецкага Саюза. Вядома ж, сваімі поспехамі я ў першую чаргу абавязаная сваім трэнерам па гімнастыцы – Людміле Аляксееўскай і Віктару Пяхотнаму, па акрабатыцы – Цэйціну і майму партнёру Міхаілу Сямёнаву.

Спартыўная акрабатыка – відовішчны від спорту, і таму мы часта выступалі на розных пляцоўках, у парках, на вечарах у інстытутах, і нават у кіназалах перад пачаткам сеансу (тады гэта было модна). Дамашнія мною ганарыліся і часта хадзілі глядзець нашы выступленні. Які ж гэта быў цудоўны i шчаслівы час! Тады я ўжо дапамагала сям’і і матэрыяльна: стыпендыя і працоўныя карткі ў той час, як сама я амаль круглы год была на трэніровачных зборах.

У чэрвені 1947 года я здала паспяхова выпускныя дзяржаўныя экзамены і стала “маладым спецыялістам”. Накіравалі настаўнікам фізкультуры ў школу. Спачатку адчувала сябе вельмі не камфортна. Знешне я мала чым адрознівалася ад сваіх вучняў, мне не было яшчэ і 20 гадоў, 1 метр 57 сантыметраў ростам, 51 кілаграм вагой.

Педагагічныя навыкі трэба было яшчэ толькі набыць. І тут я павінна ўспомніць добрым словам чалавека выбітнага педагагічнага таленту, вялікай прыстойнасці і шырокай душы – выкладчыка гімнастыкі Веру Рыгораўну Цішчук. Гэта дзякуючы яе парадам і дапамозе мне ўдалося наладзіць тактоўныя і ў той жа час патрабавальныя адносіны з вучнямі, граматна карыстацца атрыманымі ведамі з тым, каб правільна і вынікова арганізаваць вучэбны працэс. Па вялікім рахунку я павінна быць удзячная лёсу, што ў складаныя перыяды жыцця заўсёды побач сустракаліся добрыя і прыстойныя людзі, якія дапамагалі мне знайсці правільнае рашэнне і падтрымлівалі ў цяжкую хвіліну. Вось і пазней, калі я завочна вучылася ў інстытуце фізкультуры, лёс зводзіў з такімі карыфеямі як Аляксандр Аляксандравіч Губанаў, Томас Рэмель (лёгкая атлетыка), Герман Мацвеевіч Бокун (фехтаванне). Гэта яны далі мне неабходныя веды, уменні і прыўнеслі прафесіяналізм у мае навыкі. Нізкі мой паклон гэтым людзям!

МІЦЯ, АДАМ І СТАСІК

У пачатку 1946 года дэмабілізаваўся з войска Міця Забродскі. На яго долю прыйшоўся нялёгкі лёс. Пасля вызвалення Мінска ён быў прызваны ў войска і, як чалавек, які жыў у акупацыі, трапіў у штрафны батальён. Каго мог пераканаць аповед пра тое, што ён шукаў свой ваенкамат, адступаючы ўслед за нашымі войскамі аж да Бабруйска, што воінскія часці, якія праходзілі міма, не хацелі браць у свае шэрагі, што назад у Мінск іх прыгналі немцы. Міця скончыў вайну на Далёкім Усходзе, дзе савецкія войскі грамілі японцаў. За год удзелу ў вайне чатыры разы загладзіў сваю “віну” крывёю, чатыры разы быў паранены.

У гады акупацыі Міця жыў з Кацяй. У 1944 годзе ў іх нарадзіўся сын, назвалі Віктарам. Неўзабаве пасля вызвалення Мінска Каця памерла ад запалення лёгкіх, і Віктара выхоўвала сястра Каці, Вера Максімаўна Корань. Пасля дэмабілізацыі Міця пасяліўся ў нашай кватэры на вуліцы Рэвалюцыйнай. Пазней мы даведаліся, чаму на такім рашэнні настойваў Юзаф. Справа была ў тым, што Міця збіраўся стварыць новую сям’ю. Вера, яго другая жонка, была ў прынцыпе нядрэнным чалавекам, але вось іх адносіны з Віктарам адразу не заладзіліся. Ён не змог яе прыняць, пастаянна канфліктаваў і часта ўцякаў з хаты да сваёй цёткі, якая да апошніх яго дзён замяніла яму маці, ён і называў яе мамай. На гэтай глебе паміж Міцем, чалавекам прамым і бескампрамісным, часам нават грубаватым, і Верай Максімаўнай часта здараліся сваркі.

Пачынаючы з 1946 года праводзілася масавая рэпатрыяцыя палякаў з Савецкага Саюза ў нядаўна створаную Польскую Народную Рэспубліку. Імі засяляліся, як правіла, заходнія землі, якія перайшлі Польшчы па выніках другой сусветнай вайны. Мясцовыя палякі з вялікай неахвотай карысталіся магчымасцю пасяліцца дзе-небудзь на захадзе Познаньскага або Шчэцінскага ваяводстваў. Баяліся, што немцы вернуцца, хоць гістарычна гэта былі спрадвечна польскія землі. З нашай вялікай радні Данілеўскіх, Забродскіх і Багінскіх толькі Адам Забродскі наважыўся пераехаць на пастаяннае жыхарства ў Польшчу. Магчыма, рашэнне яго было звязана і з тым, што ваяваў ён у дывізіі імя Касцюшкі. Аднак я думаю, што галоўнай прычынай пасля вайны была надзвычайная беднасць, у якой жыла ўкраінская галіна нашай радні. У той час у сям’і Адама, які быў жанаты на Гелене Жыдзецкай, ужо было пяцёра дзяцей: Франак, Ванда, Зося, Уладзя і Тадэвуш. Малодшаму, Тадэвушу, было чатыры гады. Жыла сям’я Адама ў Паліўскай Гуце. Краіна была ў пасляваеннай разрусе, калгасы толькі-толькі станавіліся на ногі. Пракарміць такую ​​вялікую сям’ю Адаму і Гелене было вельмі складана, вось і вырашылі яны шукаць свайго шчасця ў Польшчы.

Шлях у Польшчу ляжаў праз Беларусь, таму аднойчы раненька, каля сямі гадзін, у дзверы пастукалі. Уладзя пайшла адчыняць – і тут пачуліся радасныя воклічы, гоман, прывітанні. Вялікая сям’я Адама, сем чалавек, запаланіла наш маленькі пакой. У гэты дзень усе пайшло кулём. Радасныя абдымкі, клопаты па арганізацыі сняданку, спрэчкі, як размясціць гасцей, і размовы, размовы, размовы. Асабліва мне чамусьці запомнілася, як дзеці Адама называлі мяне “цёткай”, у той час як Франак быў практычна маім аднагодкам, а выглядаў, як старэйшы брат.

Адам настойліва схіляў Юзафа і Міцю да таго, каб яны бралі з яго прыклад, ён усё паўтараў, што палякі павінны жыць у Польшчы, распавядаў пра ўмовы пераезду, пра тое, што абяцаюць добрае жыллё, магчымасць уладкавання ўласнай гаспадаркі, вылучаюць кожнай сям’і так званыя “пад’ёмныя”. Не ведаю, на шчасце ці на жаль, але ні Юзаф, ні Міця яго не падтрымалі. Адам быў засмучаны і, мне здавалася, пакрыўдзіўся на братоў.

А потым здарылася вялікая бяда. Для пераезду рэпатрыянтаў фарміраваўся спецыяльны цягнік, і ад’язджаць яны павінны былі праз тры дні, у сераду. Вось і надумалі браты ў нядзелю схадзіць на рэчавы рынак – тады такія рынкі называлі “таўкучка” – прыкупіць сёе-тое Адаму ў дарогу. Не ведаю, з якіх меркаванняў, але Адам забраў з сабою ўсе грошы, якія былі ў іх сям’і. І здарылася непапраўнае, на рынку яго абакралі, разрэзалі кішэню і выцягнулі ўсе яго зберажэнні. Жонка Адама, Гелена, увесь вечар плакала, Адам з адчаем стукаў сабе далонню ў лоб і ўсё паўтараў, што яму ж і не патрэбныя былі з сабой усе грошы. На наступны дзень уся радня збірала грошы, хто колькі можа, а Юзаф прадаў сваё скураное трафейнае паліто і касцюм (тады прадаць добрую рэч праблем не было) і перадаў грошы брату.

Праводзілі Адама ўсёй сям’ёй: мама, Юзаф, я і Уладзя, Шура з дзецьмі, Міця з Віктарам. На пероне каля вагонаў цягніка было незвычайна шматлюдна. Сям’я Адама стала ў шарэнгу, у канцы якой быў Тадэк у доўгім, да падлогі, паліто, што пашыла Гелена са старога шыняля. З-за гэтага шыняля Міця празваў яго “ад’ютантам Пілсудскага”.

– Ну што, ад’ютант Пілсудскага, у госці мяне прымеш, калі прыеду? – пытаўся Міця, прысеўшы на кукішкі і цярэбячы Тадэка за чуб.

– Прыязджай, – адказваў малы, патупіўшы позірк у зямлю. Усе засмяяліся. Потым былі развітанні, слёзы ў жанчын, кранальныя абдымкі ў мужчын. Цягнік адышоў, Адам назаўсёды з’ехаў у Польшчу. Толькі ў 1973 годзе браты змаглі пабачыцца, калі Юзаф і Уладзя ездзілі ў Польшчу па запрашэнні Адама.

Неўзабаве прыйшлі весткі з Украіны, цётка Стэфанія пісала, што нарэшце вярнуўся дамоў мой любімы брат Стасік. У канцы вайны ён быў паранены ў нагу і доўга лячыўся, пасля чаго яго накіравалі на рэабілітацыю ў нейкі курорт пад Тбілісі. Там ён пазнаёміўся з жанчынай-удавой, армянкай, у якой была дзесяцігадовая дачка. Пакахалі адзін аднаго, і Стасік ажаніўся. З Надзяй – так звалі жонку Стасіка – у іх нарадзілася дзяўчынка, назвалі яе маім імем, але дажыла яна толькі да аднаго года. Пасля яны пераехалі ў Пісараўку да цёткі Стэфаніі.

Трэба сказаць, што цётка Стэфанія была заўзятай каталічкай, і катэгарычна не прымала выбар Стаса. Акрамя таго, Надзя была старэйшая за Стасіка на пяць гадоў. Усё гэта стала прычынай таго, што цётка прыняла нявестку вельмі холадна і іх адносіны нават з цягам часу не палепшыліся. Стасік вярнуўся на працу ў тую ж геалагічную пошукавую партыю, дзе працаваў да вайны і завочна вучыўся ў геалагічным інстытуце. Яны здолелі пабудаваць новы дом у Валдарску, але жыццё ў сям’і ніяк не наладжвалася. У выніку Надзя не змагла далей жыць у такіх абставінах, яны развяліся, і яна з’ехала.

Стасік прыехаў да нас у госці ў Мінск. Мы ўсе яго вельмі любілі і сустрэлі з вялікай радасцю. За тыя гады, што я яго не бачыла, Стасік значна пасталеў, стаў дарослым мужчынам і быў вельмі падобны на бацьку, дзядзьку Бронека. Мы імкнуліся прыняць Стасіка як мага цяплей, аказаць яму як мага больш увагі, і Юзаф з Уладзяй запрасілі яго ў тэатр. І вось лёс: у тэатры былі знаёмыя Юзафа, сёстры Салаўёвы, Тамара і Галіна, ужо ў гадах, але свабодныя жанчыны. Трэба сказаць, што Юзаф быў вялікі “гуляка” і заўсёды быў акружаны жанчынамі. Бедная мая сястрычка, цяжкая ёй дасталася доля ў сямейным жыцці. Мала таго, што Юзаф быў грубы і жорсткі ў сям’і, дык ён яшчэ і здраджваў шматкроць. Пазней было ўсім дакладна вядома, што ў Юзафа нарадзілася пазашлюбная дачка.

І вось Юзаф пачаў сватаць Стасіку гэтую Тамару. Падзеі развіваліся імгненна. За час нядоўгага знаходжання ў Мінску, дзякуючы намаганням Юзафа, Стасік блізка пазнаёміўся з сям’ёй Салаўёвых і аднойчы прывёў Тамару да нас у дом, прадстаўляючы сваёй нявестай. Прынялі мы Тамару, вядома, ветліва, але потым, абмяркоўваючы рашэнне Стасіка, думкі ў сям’і падзяліліся. Шура і Юзаф горача падтрымлівалі Стасіка, называючы тое, што адбываецца, вялікім каханнем з першага погляду. Мама сказала, што Стасіку вырашаць, але яна на яго месцы зусім не спяшалася б. Мы з Уладзяй лічылі, што наш прыгажун Стасік мог бы знайсці сабе жонку і маладзейшую. Асабліва заўзятым праціўнікам гэтага выбару была я, магчыма, кіравала мною нейкае пачуццё падобнае да рэўнасці. Доўгі час я лічыла, што Стасік пасля выпадковай блізкасці, як чалавек глыбока прыстойны, не мог абразіць Тамару сваёй адмовай.

Пазней час паказаў, што Тамара стала надзейнай сяброўкай для Стасіка, прыязным чалавекам, вельмі гасціннай і ветлівай гаспадыняй, душой любой кампаніі. А цяпер Стасік вяртаўся дадому з маладой жонкай, і для цёткі Стэфаніі гэта быў зноў удар. Цётка вельмі хваравіта перажывала Стасаву жаніцьбу, але Тамара была ўжо цяжарная. У 1949 годзе ў іх нарадзілася дзяўчынка, назвалі яе Вандай. Праз два гады яшчэ адна дачка, якой далі імя Марыя. Характэрна, што Ванда была ўся ў бацьку, а Марыя – у маці. Тамара скончыла медыцынскае вучылішча са спецыялізацыяй стаматолага, а Стасік свой геалагічны інстытут. Стасік працаваў па-ранейшаму ў той жа геолага-пошукавай партыі па здабычы кварца ў Валадарску-Валынскім, стаў яе галоўным інжынерам, быў вядомым і паважаным чалавекам у горадзе.

Бяда прыйшла нечакана ў 1953 годзе. Я ўжо распавядала, што Стасік быў паранены ў нагу, і рана час ад часу адкрывалася, у гэты час і была занесена інфекцыя слупняка. Мясцовы лекар, Шадурскі, паставіў дыягназ – грып. Брата на працягу чатырох дзён не стала.

Гэта сталася трагедыяй для ўсіх нас і асабліва для цёткі Стэфаніі, якая ўслед за мужам страціла адзінага сына. Усё гэта адбывалася, калі ў Маскве грымела вядомая “справа ўрачоў”. Не ведаю, наколькі наўмысна Шадурскі паставіў памылковы дыягназ, але неўзабаве яго арыштавалі, а ўвесь Валадарск вінаваціў яго ў смерці Станіслава Згурскага, казалі, што гэта далёка не адзіны выпадак у яго медыцынскай практыцы.

Тамара з дзецьмі вярнулася ў Мінск да маці, якая неўзабаве памерла. Тады цётка Стэфанія прадае ўсё, што мае ў Валадарску, і пераязджае да Тамары ў Мінск, дзе да апошніх сваіх дзён клапоціцца пра ўнучак.

МОЙ ВЫБАР

Тым часам наступіў перыяд, калі вызначаўся мой далейшы лёс. Яшчэ ў тэхнікуме, будучы студэнткай і працуючы ў пары па акрабатыцы з Мішам Сямёнавым, мы міжволі зблізіліся. Гэтаму спрыялі самі ўмовы трэніровак, спаборніцтваў і выступленняў, хоць блізкасць гэтая была чыста платанічная. Тым не менш, Міша, мабыць, па-сапраўднаму ў мяне закахаўся і ўжо не раз рабіў мне прапанову выйсці за яго замуж. Гэта вельмі прыстойны і добры чалавек, на дзевяць гадоў старэйшы за мяне, масквіч. У канцы вайны яго закінулі да беларускіх партызанаў у саставе дыверсійнай групы, якая складалася ў асноўным са спартсменаў, меў баявыя ўзнагароды. Пасля вайны застаўся ў Мінску, працягваў вучобу на 5-м курсе інстытута і працаваў выкладчыкам акрабатыкі ў нашым тэхнікуме. Але быў ён знешне вельмі непрыгожы. І калі мама ўпершыню яго ўбачыла i даведалася пра яго намеры, яна была катэгарычна супраць. Божа мой, якія трукі яны з Уладзяй толькі не выраблялі, каб адвадзіць ад мяне Мішу!

Калі Міхась скончыў інстытут і яго пакінулі на кафедры гімнастыкі, пытанне жаніцьбы зноў выйшла на парадак дня, аднак сям’я была супраць, а я не ведала, што мне рабіць, мабыць і таму, што асаблівых пачуццяў да яго не мела. Магчыма, маё жыццё склалася б зусім інакш, калі я пагадзілася б на гэты шлюб.

У гэты час на другім курсе тэхнікума з’явіўся Аляксандр Каленік, які вярнуўся з эвакуацыі. Саша быў на курсе самы відны, высокі, стройны хлопец, заўсёды вельмі акуратна, хоць і бедна, апрануты, сур’ёзны і ва ўсім надзвычай педантычны. Маці яго рана памерла, і выхоўваў траіх дзяцей бацька. Саша быў па спецыялізацыі гімнаст, хоць дамагаўся добрых вынікаў у лыжах. Карацей, гэта прыйшло маё сапраўднае каханне.

А лепш бы яго не было. Магчыма, жыццё склалася б больш удала, выйдзі я замуж за Сямёнава з павагі, чым за Каленіка з вялікага кахання. Сямёнаў з’ехаў у Маскву з разбітым сэрцам, што мяне не вельмі турбавала, і Гасподзь, відаць, пакараў мяне за гэта. Пасля 25 гадоў сумеснага жыцця Каленік пакінуў мяне дзеля іншай жанчыны.

Расказваць пра ўсё астатняе, што адбывалася ўжо пры свядомым жыцці пакалення нашых дзяцей, мабыць, няма патрэбы. Магчыма, знойдзецца хто-небудзь з нашых дзяцей і ўнукаў, хто працягне гэты сямейны летапіс.

Бывайце! Я вас вельмі любіла! І не судзіце строга за мае памылкі ў жыцці. Ваша мама, бабуля і прабабуля – Бэла.

Падрыхтавана на аснове біяграфічнага рукапісу Ізабэлы Станіславаўны Данілеўскай “Акупацыя”, прысвечанага сёстрам аўтара Аляксандры Браніславаўне Данілеўскай і Уладзіславе Станіславаўне Забродскай.

Падрыхтоўка і пераклад на беларускую мову для сайта oroik.by Зоі ПАДЛІПСКАЙ.

Фотаздымкі з асабістага архіва І. Данілеўскай і сайтаў:

• http://vsenichego.ru   
• https://travelagency.by
• https://monster-evo.ru