“Жыццё паказала запатрабаванасць ведання ўласнага радаводу…” (з сямейнага летапісу Ларысы Глебавай)

Святую веру продкаў, свой род, культуру і Айчыну шануй і беражы.

Анатоль Статкевіч-Чабаганаў.

КНІГІ Ў ПАДАРУНАК

Атрымала ў падарунак кнігі Анатоля Статкевіча-Чабаганава з серыі “Я – сын ваш”. Іх змест складаюць матэрыялы, якія захаваліся ў сем’ях альбо атрыманы з архіва. Я была вельмі ўражана высокім узроўнем ведаў гісторыі свайго роду. Чытаючы, лавіла сябе на тым, што многія наступныя старонкі прымушаюць вяртацца да больш ранніх, каб унікнуць, асэнсаваць, больш поўна прыняць да ўвагі чарговую інфармацыю, супаставіць, задумацца і… паківаць галавой ад уласнай недасканаласці ў пытаннях гісторыі свайго роду-племені. Але, апроч захаплення, мімаволі здзівіў сам факт з’яўлення гэтай серыі: аказваецца, і ў наш прагматычна-абыякавы час яшчэ сустракаюцца такія вось “рыцары без страху і папроку”.

Здарылася так, што падарыла мне гэтыя кнігі на той час галоўны рэдактар часопіса “Роднае слова” Зоя Падліпская. А пасля пазнаёміла мяне з іх аўтарам, Анатолем Васільевічам Чабаганавым, якога, на вялікі жаль, ужо няма сярод нас.

Тады ён прапанаваў і мне напісаць гісторыю сям’і. І вось тут я задумалася… Бяда ў тым, што ўсе мае родныя і блізкія ўжо там, далёка, спытаць і ўдакладніць няма ў каго, а мая ўласная дасведчанасць у гэтых пытаннях схематычна ахоплівае не больш за тры пакаленні, зрэшты, як і ў большасці маіх знаёмых, якія нарадзіліся ў савецкі час, калі лічылася, што гісторыя пачалася з 1917 года, а ўсё што было да гэтага, не так важна. Такой была пазіцыя, прынятая ў нашым савецкім грамадстве. Ніхто падобныя генеалагічныя даследаванні не вітаў, наадварот, пра гісторыю роду стараліся не ўспамінаць. І вось прыйшлі да таго, што страцілі не толькі генетычную, але і гістарычную, сапраўдную памяць.

Але жыццё паказала запатрабаванасць сапраўднай гісторыі, веданне не толькі агульных каранёў, але і вылучэнне з агульнага кантэксту ўсяго таго, што можна і неабходна лічыць сваім, няхай нават прытрымліваючыся толькі тэрытарыяльнага крытэрыя. Хто з нас, будучы ў светлым розуме і цвярозай памяці, стане сцвярджаць, што яго кровачка крышталёва чыстая і ў ёй няма ніякіх іншанацыянальных “прымесей”? Я мяркую, што ў маім радаводзе, напэўна, былі беларусы, рускія, украінцы, палякі. А вось хто яны, кім яны былі – пытанне пытанняў. Ці патрэбен такі экскурс у сваю генеалогію – кожны вырашае сам.

УЗДА

“Я – мікалаеўская”, – гаварыла мая мама, Мянько Ніна Платонаўна, якая нарадзілася яшчэ ў часы праўлення Мікалая II у 1915 годзе ў горадзе Сяргач Ніжагародскай губерні. Расійская глыбінка, басейн Волгі-матухны… А вось як апынуліся там мая бабуля, народжаная Марыя Сямёнаўна Пяткевіч, якая родам з вёскі Сыманчыцы Уздзенскага раёна Мінскай вобласці, а таксама мой дзядуля, Платон Макаравіч Мянько, пра месца нараджэння якога я даведалася толькі ў канцы лютага 1991 года, мне невядома. Няхай даруе мне чытач, міжволі гэты аповед будзе складацца з маіх уласных успамінаў, а таксама ўрыўкавых, сітуацыйных апаведаў, у асноўным, мамы і мамінай сястры Яўгеніі Платонаўны.

Дзядуля, Платон Макаравіч, яго малодшыя браты, Павел Макаравіч і Барыс Макаравіч, – людзі з вышэйшай адукацыяй, той яшчэ, дарэвалюцыйнай. Платон Макаравіч скончыў Санкт-Пецярбургскі ўніверсітэт, працаваў у фінансавай сферы. Павел Макаравіч стаў урачом, працаваў галоўным урачом у горадзе Чэрвень Мінскай вобласці. Барыс Макаравіч быў настаўнікам і працаваў дырэктарам школы ў Кобрыне Брэсцкай вобласці.

Як гэтыя тры прыгажуны ў тыя гады змаглі атрымаць вышэйшую адукацыю? Нам жа ў савецкай школе даводзілі, што ў царскай Расіі толькі тыя, што належалі да радавітых прозвішчаў, мелі права атрымаць універсітэцкую адукацыю. Адсюль вынікае, ці гэтыя тры браты належалі-такі да нейкага радавітага прозвішча, ці савецкія падручнікі і настаўнікі няправільна тлумачылі… Павінна сказаць, што гадоў трыццаць таму, “у ліхія дзевяностыя”, у мяне ўзніклі намеры даведацца пра гісторыю маіх продкаў, і я звярнулася ў дзяржархіў, але там назвалі за гэтую паслугу такую суму, якая па крытэрыях дзевяностых была для мяне непад’ёмнай, і дапытлівасць прыйшлося прыглушыць.

…Усе тры браты ў апошнія гады жыцця жылі на тэрыторыі цяперашняй Беларусі, тут і пахаваны. Праўда, дзе пахавалі майго дзеда, Платона Макаравіча, нікому не вядома, бо памёр ён у засценках чэкіста Цанавы. У 1990-х, калі стала магчымым рабіць запыты ў камісію па рэабілітацыі беларускага КДБ, я напісала такі запыт і атрымала адказ. Вось ён: «Паведамляем, што ў дачыненні да Мянько Платона Макаравіча, 1886 года нараджэння, ураджэнца в. Кляшчы Кобрынскага павета, які да арышту працаваў інспектарам Уздзенскага райфінаддзела і які прыцягваўся да крымінальнай адказнасці ў 1938 годзе, на падставе п. 2 арт. 5 КПК БССР пастановай ад 28 студзеня 1991 года вытворчасць спынена па прычыне адсутнасці ў яго дзеяннях складу злачынства. Па дадзенай справе Мянько П.М. рэабілітаваны». І ўсё. Чаму, дзе і калі ён памёр, у якіх умовах і пры якіх абставінах, якія пакуты яму прыйшлося пераносіць… Маме я не адразу паказала гэтую непрывабную з усіх пунктаў гледжання пісульку, паколькі ведала, як чулліва яна ставілася да свайго бацькі, і добра памятаю яе маўклівую рэакцыю на напісанае. Мама не сказала ніводнага слова, толькі глыбока ўздыхнула і змахнула слязу, а я не рашылася задаваць пытанні. І вельмі шкадую.

…1938 год. Маме – 23 гады, самы росквіт. Пасля тэхнікума яна працавала бухгалтарам, марыла паступіць ва ўніверсітэт. Вясёлая, прыгожая, знаходлівая, разумная, з выдатным пачуццём гумару –рознабакова адораны чалавек. У самадзейнасці Уздзеншчыны яна грала ў драматычных спектаклях і на беларускай мове, і на рускай, і на ідыш. Узда заўсёды была яўрэйскім мястэчкам, і варта заўважыць, што да вайны там нароўні функцыянавалі беларуская і яўрэйская школы. Там дзейнічалі праваслаўная царква, касцёл і сінагога. Маміны сяброўкі былі ў асноўным яўрэйкі, а яна сама лёгка гаварыла на ідыш.

Але ў той пракляты 1938-ы здарылася бяда. У непагодны вечар прыходзяць арыштоўваць Платона Макаравіча – нечакана, калі ўжо ўсе падрыхтаваліся да сну. І, як звычайна, павялі без тлумачэння прычыны. І вось мая мама, весялуха і танцорка, роўна як і яе сёстры, раптоўна становяцца ізгоямі ў гэтай утульнай уздзенскай супольнасці. Яна расказвала, што людзі пераходзілі на другі бок вуліцы, толькі б не сустрэцца з ёю. У той год у Мінску ў яе не прынялі дакументы для паступлення ва ўніверсітэт, бо яна была дачкой ворага народа.

Якім жа быў гэты “вораг народа”, мой дзед, Платон Макаравіч Мянько, якога мне так і не давялося ўбачыць? Па аповедах мамы, гэта крыштальнай сумленнасці чалавек, засяроджаны і адказны ў сваёй прафесіі, таварыскі і ветлы сябар, а ў сям’і – добры муж і бацька. Мама ўспамінала, што ён ніколі і нікому не адмаўляў у кансультацыі, калі да яго звярталіся, – у растлумачэнні сітуацыі, якая склалася, а то і ў канкрэтнай дапамозе. Ён і вонкава рэзка адрозніваўся ад правінцыйнай уздзенскай супольнасці, будучы чалавекам з выдатнымі манерамі, адукаваным, дасведчаным, а па тых мерках яшчэ і важным службоўцам, кіраўніком мясцовага аддзялення дзяржбанка. Чаму з яго талентамі і досведам ён “затрымаўся” ва Уздзе?

Не хацеў быць навідавоку? Маючы нейкае “непралетарскае паходжанне” разумеў, што лепш не высоўвацца? І яшчэ. Чаму ён змяніў прозвішча Цімашук на Мянько? Мама расказвала, што дзядуля тлумачыў гэта з усмешкай, маўляў, само прозвішча гаворыць за сябе – памяняў, значыць, Мянько. А можа, гэтае “прасцецкае” асяроддзе яго поўнасцю задавальняла, і ён, як шматлікія разначынцы, якія пайшлі “ў народ”, пачуваў сябе там вельмі камфортна? Магчыма. Але вось што яшчэ мяне асабліва прывабіла ў аповедах пра яго. Непадалёку ад Узды ў вёсцы Нізок жыў наш вядомы паэт Паўлюк Трус, з якім дзед быў у сяброўскіх адносінах. На сустрэчы з імі часцяком заходзіў Кандрат Крапіва – вядомы паэт, драматург і байкапісец.

З дзедам яны былі розныя. Кандрат Кандратавіч – чалавек марудлівы і нешматслоўны, а Платон Макаравіч, які рэагаваў імгненна, – востры, насмешлівы, назіральны і незвычайна знаходлівы. Яны, трое, спаборнічалі ў складанні экспромтам эпіграм, памфлетаў і нават цэлых паэм на сваіх знаёмых, а таксама на навакольную рэчаіснасць. Можа, менавіта штосьці з гэтых экспромтаў і паслужыла прычынай арышту майго дзеда, хоць фармальна, як меркавалі тады, прычынай стала яго перапіска з родным братам, Барысам Макаравічам Цімашукам з Кобрына. А Кобрын тады быў тэрыторыяй Польшчы, як казалі тады, “дзядзька Барыс жыў за польскім часам”. І вось па тых часах гэта быў знак таго, што той, хто перапісваецца з замежжам, – чалавек ненадзейны, а значыць, шпіён, вораг народа.

Забягаючы наперад, заўважу, што ўжо ў 1960-х, калі мама працавала галоўным бухгалтарам Беларускай савецкай энцыклапедыі, а яе начальнікам быў Кандрат Кандратавіч Крапіва, калі яна па службе заходзіла да яго падпісаць нейкія паперы, кожны раз ёй хацелася пагаварыць з ім пра тыя часы і пра свайго бацьку, але заўсёды нешта стрымлівала. Неяк раз яна расказала пра гэта Петрусю Усцінавічу Броўку, і на здзіўленне, той адрэагаваў імгненна: «І дзякуй Богу, Ніна Платонаўна, бо гэта не той чалавек, з якім можна i трэба гаварыць па-душах».

Колькі ў той цяжкі час было загублена лёсаў, як правіла, неардынарных, таленавітых, перспектыўных!

…Мама часцяком чытала на памяць дзядуліны складанні, якія запомніліся з тых самых часоў, і заўсёды шкадавала, што не запісвала яго байкі, вершы і экспромты, у тым ліку і на людзей, знаёмых мне. Да майго сораму, мне таксама ніколі не прыходзіла ў галаву запісаць іх за мамай.

Аказваецца, дзядуля быў яшчэ і вялікі рамантык. Будучы заможным чалавекам, ён дазволіў сабе не зусім звычайны па тых часах (а справа была ў пачатку ХХ стагоддзя) учынак. Аднойчы, гасцюючы ў свайго прыяцеля-памешчыка, Платон Макаравіч звярнуў увагу на маладзенькую дзяўчыну Маню, шаснаццаці гадоў ад роду, якая прыслужвала прыяцелям за трапезай. І дзяўчына гэтая неяк вельмі незвычайна акінула яго поглядам.

Платон Макаравіч стаў аказваць знакі ўвагі румянай прыгажуні і нарэшце закахаўся настолькі, што праз год выкупіў яе ў свайго прыяцеля, павёў пад вянец і завёз да сябе ў Сяргач, у Паволжа. Марыя, мая бабуля, была яму добрай і вернай жонкай. Вельмі смачна гатавала, была цудоўнай гаспадыняй, нарадзіла шасцярых дачок.

Дзед вельмі чакаў сына, але сын так і не нарадзіўся. Дзве дачкі памерлі яшчэ ў маленстве, засталіся Вера, Ніна (мая мама), Жэня і Валя. Грымнула Першая сусветная, рэвалюцыйны хаос, грамадзянская вайна, разруха, у Паволжы голад, і сямейства вярнулася ва Узду. Калі, у якія менавіта гады гэта здарылася, не ведаю.

Ведаю толькі, што дзед вельмі хутка стаў працаваць у банку, пабудаваў свой дом, узведзены, у адрозненне ад суседніх, на высокім каменным падмурку, з добрага моцнага бярвення, з вялікімі вокнамі, у абрамленні ажурнай ліштвы і аканіц. Вокны выходзілі на ўсе чатыры бакі. Усе гэтыя дэталі прыкметна адрознівалі яго ад іншых дамоў на вуліцы, якая цяпер называецца Рэвалюцыйнай, у гарадскім пасёлку Узда Мінскай вобласці. Дом ацалеў у час Айчыннай вайны, стаіць і дагэтуль. Праўда, які ён цяпер і хто там жыве, не ведаю…

Ва Узду мы прыязджалі сваім ходам на машыне, пакуль са мной быў мой адзіны сын Радзівон. Часцей за ўсё гэта былі паездкі на юбілеі былога спецыяльнага дзіцячага дома, якім пасля вайны кіраваў мой бацька, Васіль Емяльянавіч Куцанаў. Цяпер гэта даволі вялікая школа-інтэрнат, дзе вучацца, праходзяць лячэнне і рэабілітацыю дзеці з усіх абласцей Беларусі. Было асабліва прыемна, калі нас з Радзівонам упершыню запрасілі на такое святкаванне. Аказваецца, тату тут памятаюць, шануюць; адшукалі ў Мінску нас з Радзівонам, а таксама былых яго выхаванцаў, насельнікаў дзіцячага дома той цяжкай пасляваеннай пары. Многія з іх прыязджалі на гэтыя сустрэчы, у тым ліку Валянціна Вайно, татава любіміца, якая стала настаўніцай шмат у чым дзякуючы татавай дапамозе, яго прыроджанай чалавечнасці і высакароднасці.

Як шчыра, з якой павагай і любоўю ставіліся да таты і мамы гэтыя былыя беспрытульнікі паняволі, якія з вуснаў іх я чула добрыя словы і яркія ўспаміны! Гэта незабыўна, і зараз пра гэтых дзяцей я ўспамінаю беражліва і з удзячнасцю. Яны доўга-доўга, аж да татавага скону ў 1984 годзе, штогод на 9-га мая наведвалі маіх бацькоў. Адзін з іх, Віталь Пацяйковіч, які працаваў дальнабойшчыкам, у савецкі час ездзіў у Польшчу па раннія клубніцы і заўсёды па прыездзе тэлефанаваў маёй маме: “Платонаўна, сёння будуць прадаваць клубніцы з машыны”. І мама спяшалася ва ўказанае месца, каб у пачатку лета, калі нашы клубніцы яшчэ не паспелі, купіць польскія і папесціць нас. Сын Віталя, Аляксандр, доўгія гады сябраваў з Радзівонам.

Мама таксама працавала ў дзіцячым доме, яе любілі выхаванцы, і, як я ўжо згадвала, нават калі таты не стала, часцяком наведвалі маму на вул. Сонечнай у Мінску. Для мамы гэта заўсёды было свята. Яна аднойчы сказала: “Доня мая, бачыш, як важна паводзіць сябе так, як ты хацела б, каб людзі ставіліся да цябе”. Тады я яшчэ не ведала, што гэтая думка прыйшла да нас з Евангелля, але мамін пасыл імкнуся несці заўсёды. Яе стаўленне да дзяцей вайны, яе рэгулярная ім дапамога на працягу ўсіх тых гадоў, дзякуй Богу, забытыя не былі, і гэта дарагога каштуе.

Мама была на ўсе рукі майстар – ад рукадзелля да фінансаў. У самым пачатку пасляваеннага перыяду яны разам з татам на падводзе, якую запрог хлопчык татавым жарабцом яшчэ партызанскай пары, ездзілі па паўстанках, шукаючы ў падваротнях разбураных вайною дамоў, брудную, галодную, напаўжывую дзятву.

Дзяцей адагравалі, адмывалі, прыводзілі ў прытомнасць, і ў іх пачыналася іншае жыццё. Мама вучыла дзяўчынак шыць, рукадзельнічаць і ніколі не сядзець без справы. Тата, які да вайны скончыў індустрыяльна-педагагічны тэхнікум, марыў паступіць у педінстытут і стаць дыпламаваным педагогам. Але ў той час было яшчэ не да таго. Трэба было вырашаць справы неадкладныя, ратаваць дзяцей, нашу будучыню.

Я памятаю ў нашай хатняй бібліятэцы кнігі Ушынскага і Макаранкі. Тата ведаў іх на памяць, яны былі своеасаблівым маяком. Галоўным для яго было ніякім чынам дзяцей не прынізіць, не пакрыўдзіць, заўсёды быць добрым і справядлівым. Валя Вайно расказала такі выпадак.

Мне споўнілася чатыры гадкі, і мая чараўніца-мама пашыла з нейкай старызны прыгожанькі матроскі гарнітурчык. У двары я стала выхваляцца ім перад выхаванкамі. Гэта ўбачыў тата. Ён тут жа падышоў да мяне, загадаў зняць гарнітурчык і аддаць яго адной дзяўчынцы, а мне надзець яе просценькую сукеначку. І сказаў: “Запомні, малая, ніколі не выхваляйся, гэта непрыгожа”. Калі ён з’язджаў у камандзіроўку, абавязкова дасылаў паштоўку, дзе былі словы: “Слухайся маму, вязу мяшок цукерак”. А па прыездзе, калі цукерак не было, працягваў кавалачак белага хлеба са словамі: “Гэта – лісічкін хлеб. Яна сказала, каб я абавязкова аддаў яго табе”. І я верыла, што добрая лісічка перадала мне гэты кавалачак хлеба.

Мама займалася, у тым ліку і дзіцячай самадзейнасцю. Аднойчы падрыхтавала танцавальны нумар да Беларускай алімпіяды мастацкай самадзейнасці, і з гэтым танцам, які называўся “Ураджайная”, уздзенскія дзетдомаўцы занялі першае месца. Мама прыдумвала і шыла разам з выхаванцамі танцавальныя касцюмы, у тым ліку з натуральных каласоў жыта, дасціпна зробленых па фігурках танцораў.

І я танцавала разам з імі, была тым самым маленькім васільком, якога выганяюць з поля як пустазелле. Мама была актыўная ва ўсім і таленавітая. Яна была годнай дачкой свайго бацькі, Платона Мянько.

Што яшчэ ўсплывае ў памяці тых гадоў? Памятаю амерыканскія ленд-лізаўскія кансервы, якія аднойчы дасталіся дзіцячаму дому і якія выпала пакаштаваць мне: згушчонка з какавы – соладка, смачна, але… мала. Памятаю “гіганцкія крокі”, якія арганізавалі ў двары дзіцячага дома тата разам з фізруком Адамам Якаўлевічам Александровічам, на якіх кружыліся дзеткі, візгочучы ад захаплення. А яшчэ памятаю татаў “тэатр ценяў”, які ён сам змастраваў з дапамогай контравай лямпы, калі на экранчыку з’яўляліся фігуркі звяркоў з баек Крылова, Іванка-дурань, Царэўна–жаба ці Ямеля з рускіх казак. Тата сам маляваў і выразаў гэтыя фігуркі, а потым вечарамі перад “ціхай гадзінай” паказваў выхаванцам “жывыя” ілюстрацыі з твораў са школьнай праграмы.

Яго талент малявальшчыка ў пэўнай меры перадаўся мне. Тата заўсёды хацеў, каб я стала мастаком, аддаваў мяне ў мастацкія гурткі, у майстэрні да прафесіяналаў. Часам яны дзівіліся таму, наколькі адразу, без вялікіх намаганняў, мне ўдавалася схапіць выраз твару, позу, але галоўнае – партрэтнае падабенства. Я зразумела пазней, наколькі рэдкім можа быць такая якасць таленту, і што далёка не ўсім, нават вялікім, удавалася перадаваць гэтае самае падабенства. Але… што маем, не шануем…

У той цяжкі пасляваенны час бацькі цалкам аддавалі сябе дзетдомаўцам – кожны па-свойму. І я заўсёды была сярод гэтых дзяцей. Мне толькі не дазвалялася абедаць разам з імі ў сталовай. Цяпер я разумею, што была нейкая прафесійная этыка, а можа, выратаванне ад паклёпу.

У 1946 годзе з’явіўся на свет мой брацік Аляксандр. Яму было каля гадочка, калі ён захварэў на менінгіт. А ў той час, 1947 год, пеніцылін яшчэ толькі-толькі з’явіўся, і ва Уздзе яго, зразумела, не было. Ужо не ведаю, куды ездзіў тата, але пеніцылін ён дастаў. Аліка выратавалі, потым цяжка выходжвалі, і яшчэ доўга-доўга я ціха раўнавала да таго, што ўся ўвага бацькоў цяпер была звернута да маленькага браціка, а не да мяне.

Дзіўна, але якая б малая я тады не была, многія моманты памятаюцца вельмі ярка і дакладна. Вось такая ўласцівасць памяці. Гэта было летам 1944-га, Узда вызвалена ад фашыстаў, у мястэчка ўваходзіць у тым ліку той партызанскі атрад, якім камандаваў тата. Ён – вярхом на сваім Хлопчыку, а я сяджу ў яго спераду і ганарліва гляджу на ўсіх дарослых! Мне было ўсяго два гадочкі, а адчуванне гэтай вышыні памятаю да сёння.

БУДЗІШЧА

Мой тата родам не з Узды. Ён нарадзіўся 29 верасня 1918 года ў вёсцы Будзішча Церахоўскага раёна Гомельскай вобласці. Яго бацька, Емяльян Кузьміч Куцанаў, просты беларускі селянін, кемлівы і талковы ўмелец, які сваімі рукамі пабудаваў моцны драўляны дом. Як і ўсе, меў свой зямельны надзел, што дазваляў сям’і жыць нябедна і нават мець у гаспадарцы каня і добры інвентар. І раптам у 1930 годзе дзеда “раскулачваюць”. Тата расказваў, што аднойчы “актывісты” прыйшлі ў іх дыхтоўную пяцісценку і абвясцілі: “Амелька, прыйшлі цябе раскулачваць”. Тату тады было 12 гадоў, яго брату Сцяпану 14, а старэйшаму брату Івану – 16.

У доме жылі таксама сёстры, Акуліна і Ульяна, і мачыха Салоха, якая ўвогуле даводзілася ім цёткай, сястрой іх роднай маці Усцінні. Калі Усціння памерла, дзядуля ажаніўся з Саламіяй. І вось уся гэтая гвардыя разам з Емяльянам Кузьмічом працавала на яго спрадвечнай зямельцы-дзялянцы, ніколі не наймала работнікаў, таму што ўсе былі моцныя і здаровыя, і ў наёмнай працы неабходнасці не было. Але тады была такая “пошасць” плюс “разнарадка на раскулачванне”.

Я памятаю тую дзедаву пяцісценку. Яна змяшчала ў сябе ўсё і ўся: злева ад уваходу знаходзіліся яслі для жывёл – кароў, коз і каня. Усе былі пад адным дахам з людзьмі, а направа – уваход у людскую палавіну, дзе спачатку пакой з вялікай рускай печчу і шырокімі лавамі ўздоўж сцен. На іх мы і спалі, калі прыязджалі да дзеда ўлетку ці на Каляды, калі ў іх царкве было Прастольнае свята…

Памятаю драўляную падлогу ў святліцы, дзе знаходзіўся чырвоны кут з абразамі ў прыгожых вышытых ручніках ды ложак дзядулі і бабулі. Такім захаваўся ў маёй памяці дом дзеда Амелькі, як звалі яго вяскоўцы. Дзед валодаў прыроджаным і вельмі арыгінальным пачуццём гумару, а лексікон яго быў гэтак жа незвычайны, як і выразны. Згадваецца адзін эпізод. Паша-Праскоўя, мая стрыечная сястра, дачка цёткі Ульяны, дзедава любіміца, аднойчы ўзяла маю руку і засунула яе прама ў дзедаву патыліцу, і рука цалкам змясцілася ў ямцы, што была там.

Аказваецца, падчас вайны, калі дзед разам са сваімі аднавяскоўцамі быў у партызанскім атрадзе, яны падарвалі некалькі фрыцаўскіх бронемашын і пачалі ўцякаць ад месца выбуху, тады асколак яго ўласнай міны трапіў яму ў патыліцу. “Сам сябе накрыў”, – смяяўся дзед.

Тады я не задумвалася, але цяжка ўявіць, якім чынам, маючы такую рану, без кваліфікаванай медыцынскай дапамогі дзед выжыў у тых абставінах. Дажыў да 89 гадоў усё там жа, у Будзішчах, у сваёй пяцісценцы, якая ўжо дыхае на ладан. Паміраў у прытомнасці, і калі ў яго спыталі, чаго б ён зараз хацеў, адказаў коратка: “жыць”.

У мінулым, мабыць, самым лёсаломным дваццатым стагоддзі, такія розныя акалічнасці “нівеліравалі” лёсы такіх моцных гаспадароў, як мой дзядуля, Емяльян Кузьміч, – уладамі, войнамі, унутрысямейнымі адносінамі, і як ім удавалася выжыць не толькі пасля фізічных раненняў, але і цяжкіх душэўных траўмаў. Гэта – асобная тэма.

Мы са стрыечнай сястрой Таццянай, дачкой татавага брата Сцяпана Емяльянавіча Куцанава, марылі з’ездзіць у Будзішча, паглядзець на ўсё новым поглядам, адшукаць і пагутарыць са сваякамі, пакланіцца і аддаць належнае памяці тым, каго ўжо няма. Але высветлілася, што нікога з блізкіх родных там больш няма, а ехаць наўгад пакуль не рашыліся. Вёска Будзішча размешчана непасрэдна на мяжы з Украінай; там свая гаворка, свае акцэнты маўлення, свой фальклор.

Памятаю, бабуля Салоха замест слова “пограб” гаварыла “порграб”. Там было некалі шмат самабытнага, непаўторнага. Чаго толькі каштавалі тамтэйшыя Калядкі!.. Гогаль, ды і толькі! Але цяпер – гэта “зона”, трыццацікіламетровая зона адчужэння пасля Чарнобыля. Як там цяпер жывуць аднавяскоўцы Куцанава Емяльяна Кузьміча, і ўвогуле, ці жывуць там…

ВАЙНА

1938 год. Куцанаў Васіль Емяльянавіч пасля заканчэння індустрыяльна-педагагічнага тэхнікума быў размеркаваны ва Узду загадчыкам Станцыі дзіцячай тэхнічнай творчасці. Там ён пазнаёміўся з маёй будучай мамай і з яе сябрамі. У той час уся моладзь працавала, проста і натуральна размаўляла, сустракалася на розных масавых мерапрыемствах – гэта былі і маёўкі на прыродзе, і паходы ў грыбы, і сельгасработы, і вечары ў клубе.

Абставіны дружалюбныя, вясёлыя. За год да Вялікай Айчыннай тата па разнарадцы паступіў у артылерыйскае вучылішча, якое скончыў 21 чэрвеня 1941 года і адразу ж быў адпраўлены да месца будучай службы на Брэсцкую пагранзаставу. Паехаць малодшы лейтэнант Куцанаў паехаў, але да Брэста не даехаў, таму што далей – адзін да аднаго – адбылося тое, што так выдатна апісаў Барыс Васільеў у сваёй аповесці “У спісах не значыўся”.

Тата і яго таварышы па службе раніцай пад’язджалі на цягніку да месца дыслакацыі якраз у той час, калі фашысцкія люфтвафэ ўжо бамбілі прыгранічны Брэст.

Іх цягнік разбамбілі, вакол пачалося апраметнае пекла. Трапіць на заставу было ўжо немагчыма. Вайскоўцы, што ехалі з ім у цягніку і выжылі, спрабуючы неяк арганізавацца, думалі, як быць. Але рэальнасць была такая, што не яны, а абставіны дыктавалі ўмовы, і пачалося нейкае падабенства дрэнна арганізаванага адступлення.

Па дарозе да іх прымыкалі іншыя вайскоўцы, а таксама мірныя людзі, якіх бамбёжкі пазбавілі даху над галавой, і ўсе шукалі, дзе б схавацца ад фашысцкіх бамбардзіровак. Удавалася далёка не ўсім: хто загінуў пад шквальным агнём, хто быў паранены.

Пры такім хаатычным адступленні яны часцяком траплялі пад бамбёжкі, і тата атрымаў цяжкае асколачнае раненне ў сцягно. Як ён змог пераадолець больш за сотню кіламетраў, ісці ў напрамку адзіна знаёмай яму ў той мясцовасці Узды, сцякаючы крывёй і не маючы магчымасці нармальна рухацца, пра гэта не расказваў ніколі. А ўвогуле пра той час толькі аднойчы, з нагоды, распавёў, што палітрук, які суправаджаў іх з вучылішча і адыходзіў разам з імі, сабраў ва ўсіх партбілеты і кандыдацкія карткі і закапаў іх пад вялікім дубам, які красаваўся на пагорку.

Лічылі, што так лепш запомніцца гэтае “сакральнае” месца, каб потым (а калі потым?) забраць свае дакументы. Расказваю гэта таму, што праз 7 гадоў гэты эпізод тату адгукнуўся занадта важка.

…Немцы ўжо напоўніцу гаспадарылі ва Уздзе, непадалёк ад тагачаснай прыгранічнай чыгуначнай станцыі Негарэлае. Мясцовасць вакол лясістая, і яна з даваенных часоў была добра знаёмая тату, заўзятаму грыбніку. Словам, ён неяк дапоўз да бабулінага гумна. Добра што вуліца, на якой стаяў іх дом, была тады крайняй і блізка прымыкала да лесу. Запоўз унутр, і… страціў прытомнасць. Колькі ён там праляжаў, не ведае ніхто. Толькі аднойчы бабуля зазірнула ў гумно і ўбачыла там чалавека ў патрапанай вайсковай форме, які ляжаў без прытомнасці.

Мама пазнала ў ім знаёмага па даваенным часе Васю Куцанава. Пад покрывам ночы яго перанеслі ў дом, і тады ўсім адкрылася жудасная рана на сцягне, якую ўжо апанавалі гільменты, а калі сказаць па-простаму, чарвякі. Прыйшлося клікаць суседку, якая жыла насупраць, Валянціну Ігнатаўну Бондар, што працавала ва Уздзе фармацэўтам. Жанчыны параіліся, і, бачачы, што чалавек хоць і дыхае, але прытомнасць адключана начыста, вырашылі “аперыраваць”. Валянціна Ігнатаўна вострым нажом павыразала ўсё паскуддзе з раны, прадэзінфіцыравала, перавязала, і тата прабыў без прытомнасці яшчэ цэлыя два тыдні. Яму з цяжкасцю раскрывалі рот, каб уліваць хаця б патрошку вады. А потым ён апрытомнеў і хутка пайшоў на папраўку.

У лясах Уздзеншчыны да таго часу аказалася мноства такіх ваенных, як тата. Пачалі стварацца партызанскія групы, якія спрабавалі наладзіць сувязь з мясцовымі. Валянціна Ігнатаўна як аптэкар і вельмі надзейны чалавек стала партызанскай сувязной у акупаванай фашыстамі Уздзе.

Фронт тым часам усё далей і далей забіраўся углыб Вялікай Краіны. Набліжалася зіма, і Васіль Куцанаў разам з Нінай Мянько, якая да таго часу ўжо рыхтавалася стаць маёй мамай, пайшлі да партызанаў. Тата сабраў свой атрад, які пазней афіцыйна ўвайшоў у склад беларускай партызанскай брыгады імя Варашылава. Яго база была ў лесе непадалёку ад вёскі Пясочнае. Неўзабаве тату данеслі, што фашысты рыхтуюць ва Уздзе аблаву на сем’і вайскоўцаў і партызан; ён прыйшоў ва Узду, каб забраць цешчу Марыю Сямёнаўну з дочкамі Верай, Жэняй і Валяй. Усе былі гатовыя, і толькі бабуля, галосячы, абдымала па чарзе то сваю карміцельку карову Падласку, то дзедаўскую рускую печ “з ляжанкай кафлянай”, плакала наўзрыд, не жадаючы пакідаць такое роднае дабро. Але ісці прыйшлося.

Так і пражылі ў лесе аж да вызвалення Узды. Жылі ў зямлянках рознай ступені “добраўпарадкаванасці”, спалі на палацях, падлога была земляная, пакрытая сырымі дошкамі. Посуд быў толькі той, што змаглі прынесці з дому. Елі пышкі. Што гэта такое? Гэта тое, што рыхтавалася з прамерзлай, непрыбранай своечасова на палях бульбы. Ну і вядома ж, елі ўсё тое, што можна было сарваць або злавіць у лесе…

Мама, будучы цяжарнай, верхам на кані або на падводзе ездзіла па навакольных сёлах у разведку, за правізіяй, а таксама ва Узду, да Валянціны Ігнатаўны за лекамі, а 27 чэрвеня 1942-га я з’явілася на свет. Нарадзілася я, як расказвала мама, вагой аж 5200. Гігантэса! Але да маміных грудзей цягнулася цэлыя два гады, калі ўжо сама тупала ножкамі і ніштавата казала: “Мама, дай тыцю, не тую, дулюю, маненькую, бененькую”. У сем месяцаў схапіла дыфтэрыю, і тата конна аб’ехаў блізкія вёскі ў пошуках лекаў. Знайшоў дзядка-фельчара, у якога яны былі, прывёз у атрад, каб той зрабіў мне ўкол.

Дзядок увагнаў іголку, і раптам яна пераламалася і стала хутка пранікаць у цельца. Тата выхапіў пісталет і закрычаў на дзядка так, што той, небарака, ледзь паспеў выцягнуць гэты кавалак іголкі. Пазней, калі я паправілася, цётка Жэня з’ездзіла ва Узду да Валянціны Ігнатаўны, і тая дала набор іголак і новы шпрыц, а тата адвёз іх фельчару.

А што зрабіла бабуля, калі я паправілася? Аднойчы, пасля ранішняй малітвы (а малілася яна ўсё сваё жыццё), сабрала мяне і сказала, што ідзе ў царкву: “Вы што ж, хочаце, каб дзіця памерла няхрышчанае?!” Ва Узду пайшлі разам з Антонам Фёдаравічам Умрэйкам, зайшлі па Валянціну Ігнатаўну, і гэтыя людзі сталі маімі хроснымі.

Я ўвогуле была “з ранніх”. Трох гадоў ад роду ўжо магла чытаць: навучылі дзетдомаўцы; на памяць чытала вершы, а яшчэ ў партызанскім атрадзе нават спявала з дарослымі песню, якую памятаю дагэтуль: “Уходили партизаны-хлопцы совершать геройские дела”. Ведала складанне і адніманне да дзесяці. У шэсць гадоў пайшла ў першы клас, але там мне не было чаго рабіць. Я падказвала, круцілася, і настаўніца часцяком выстаўляла мяне за дзверы. Праўда, гэта было ўжо тады, калі нам давялося з’ехаць з Узды, бо тату накіравалі на працу ў вясковую школу.

ПАСЛЯВАЕННАЕ

Паспяховае кіраўніцтва дзіцячым домам, выдатныя водгукі і цудоўны кантакт з выхаванцамі – усё гэта не перашкодзіла начальству здзейсніць нядобрую справу, а менавіта, прыбраць тату з дырэктарства. Пачалося з таго, што да яго ўсё часцей сталі чапляцца: “Чаму ты не ў партыі? Дырэктар такой важнай установы – і не ў партыі”. Тата спачатку аджартоўваўся, але яны кожны раз настойвалі. І вось аднойчы на партыйным сходзе мой дарагі папулік, як чалавек шчыры і сумленны, дапусціў, як я цяпер разумею, вялікую памылку.

Ён узяў і расказаў, што перад самай вайной у артылерыйскім вучылішчы яго прынялі кандыдатам у члены ВКП(б), але ў тыя страшныя і бязглуздыя першыя дні вайны іх палітрук, які адступаў разам з імі, чамусьці забраў ва ўсіх і партбілеты, і кандыдацкія карткі, і закапаў пад дубам. Тату выслухалі і загадалі знайсці тое месца і дакументы. Ён ездзіў, шукаў той самы дуб. Не знайшоў, але эмацыйна акунуўся зноў у той агніста-пеклавы пейзаж пад выбухамі бомбаў з гібеллю людзей. Гэта назаўжды ўрэзалася ў яго памяць.

Дуба таго даўно не было і ў паміне, усё навокал было разбурана ўзрывам. Дакументаў, натуральна, не знайшоў, прыйшлося вярнуцца ні з чым. І вось тут упершыню ў жыцці тата сутыкнуўся з адкрытай здрадай, з тым, як могуць паводзіць сябе людзі, каго ён лічыў сваімі блізкімі сябрамі, з кім партызаніў, з нуля наладжваў працу ў дзіцячым доме, каго ведаў яшчэ з даваеннага часу. Усе яны – у адзін голас – асудзілі яго. За што? За тое, што не здолеў захаваць кандыдацкую картку! “Людзі кроў пралівалі за партыю, за ВКП(б) на смерць ішлі!”

Тата казаў, што такога ён ніяк не чакаў і настолькі разгубіўся, што глядзеў на ўсіх і не мог зразумець, дзе ён. Пярэчыць было бессэнсоўна: яго не чулі, крык стаяў такі, як быццам увесь гэты гарлапанскі люд спусціўся з іншай планеты, ніколі яго не ведаў, з ім не ваяваў, не працаваў пад яго кіраўніцтвам… Усім было ўсё роўна! Партыйная дысцыпліна – вось што, аказваецца, важна!.. Гэта быў нейкі сюррэалізм. Ну, а пасля… пасля пасыпаліся ўслед аргвысновы.

Васілю Емяльянавічу Куцанаву прапанавалі падаць заяву па ўласным жаданні.

Прыйшлося ехаць у Мінск, у гарана ці аблана, не ведаю дакладна, каб атрымаць іншае месца працы. Такія тады былі правілы. Тату дасталася маленькая пачатковая школа ў вёсцы Пашкавічы, што непадалёк ад чыгуначнай станцыі Калядзічы. У мяне захавалася “Пахвальная грамата, выдадзеная вучанiцы 1-га класа Пашкаўскай школы Навадворскага с/савета Мiнскага раёна Куцанавай Ларысе Васільеўне за выдатныя поспехi i прыкладныя паводзiны”. Почырк такі родны, вядомы, татаў, нават сэрца шчыміць…

Тая экзэкуцыя, якую наладзілі тату ва Уздзе, не прайшла дарма. Ён сур’ёзна захварэў. Сухоты лёгкіх, адкрытая форма. Яго адхілілі ад працы з дзецьмі, пачалося лячэнне. Памятаю такую дзіўную назву “паск”. А яшчэ памятаю, як мама расцірала шкарлупінне курыных яек, і тата малаком запіваў гэты парашок. Мусіць, былі і больш эфектыўныя лекі, і тата пайшоў на папраўку. І тады ж ён паступіў у педінстытут на філалагічны факультэт. Ездзіў на сесіі, здаваў экзамены. Як мы тады выжывалі?

Мама шыла суседзям па Пашкавічах адзенне, а на зіму – буркі (своеасаблівыя валёначкі) з усякай старызны. Добра што ў яе была швейная машынка “Зінгер” 1861 года выпуску, на якой можна было без праблем прашываць як тоўстую ватную “субстанцыю” для зімовых бурак, так і лёгкія тканіны тыпу батысту. Мяняй толькі іголкі. Дзякуй Богу, была свая карова, па традыцыі яе звалі Падласкай, як і бабуліну да вайны. Усё гэта, плюс залатыя рукі мамы дазволілі нам перажыць той цяжкі перыяд, афарбаваны дзікай несправядлівасцю ў адносінах да таты.

Праз некаторы час тату перавялі на працу ў школу вёскі Вялікі Трасцянец. Маме працы па спецыяльнасці не было ні ў Пашкавічах, ні ў Трасцянцы. Але аднойчы яна знайшла працу ў вёсцы Малы Трасцянец, што непадалёк ад Вялікага. З’явілася нейкае падабенства перспектывы лепшага жыцця. Але працягвалася гэта нядоўга… Аказваецца, мама працавала на тэрыторыі былога фашысцкага канцлагера – ці то бухгалтарам, ці то рахункаводам. Чым там гэтая постнямецкая структура тады займалася, сказаць не бяруся, мне заўсёды страшна было нават успамінаць. Асабліва пра адзін дзень, праведзены там.

Мама чамусьці ўзяла мяне з сабой на працу, і ўздоўж баракаў, дзе пры немцах утрымліваліся палонныя, непрыбранымі засталіся дзіўныя “ўзгоркі” з валасоў, абутку, чагосьці яшчэ. Мама тады нічога не тлумачыла, і толькі потым, праз шмат гадоў, калі ў дакументальным кіно я ўбачыла падобныя “ўзгоркі”, то міжволі зафіксаванае ў дзяцінстве, даўным-даўно, раптам выразна і ясна аднавіла памяць, і я здрыганулася, зразумеўшы іх паходжанне і змест.

Памяць паднесла яшчэ такі эпізод. Я была з мамай у яе кабінеце, калі ўвайшла жанчына – дырэктар гэтай установы. Ёй трэба было тэрмінова кудысьці з’ездзіць. Убачыўшы, што я – дзяўчынка кемлівая, нягледзячы на мае малыя гады, папрасіла маму, каб я дагледзела іх “насельнікаў” у ізалятары. Прывяла мяне ў пакой, які называла ізалятарам, і сказала, каб я не дазваляла тым, хто знаходзіўся там, уставаць з ложкаў. І пайшла. А калі яна пайшла, істоты, якія ляжалі там, раптам пачалі варочацца, уставаць з ложкаў і крычаць. Я не магла зразумець, што гэта і хто гэта, настолькі жудасным аказалася відовішча.

Але гэта былі ўсяго толькі дзеці, магчыма, з тых, на якіх фашысцкія “дактары Менгеле”, у тым ліку і там, у канцлагеры “Трасцянец”, ставілі свае кашмарныя доследы. Не буду апісваць іх выродлівасць, гукі, якія выдаваліся імі, – усё тое, што не выпаліш з памяці ніякім гарачым жалезам. Скажу толькі, што ад страху я паспрабавала выбегчы прэч, але дзе там: дзверы былі прадбачліва зачынены дырэктарам. Я стала адчайна стукаць, клікаць на дапамогу, але ўсё дарма. І… страціла прытомнасць. Ачуняла на руках у мамы, якая спрабавала прывесці мяне ў прытомнасць.

Працуючы там, мама не мела непасрэднага доступу да “ізалятара”, і пра тых “насельнікаў” не ведала, а калі даведацца прыйшлося, па патрабаванні таты сышла з працы: “Пражывем як-небудзь”.

І вось аднойчы тата, паехаўшы ў Мінск, сустрэў сваяка свайго брата Сцяпана, дзядзьку Грышу Воранава, які тады кіраваў СМУ-1. Гэтае СМУ ўзводзіла ў раёне Козырава сталіцы жылыя дамы для будучых работнікаў камвольнага камбіната, які яшчэ будаваўся. Разгаварыліся, і дзядзька Грыша прапанаваў тату працу на будаўніцтве ў гэтым СМУ. Тата пагадзіўся. Спачатку нам далі каморку, якая насамрэч была прахадным калідорам у інтэрнаце. Там змяшчаўся ложак, лава і нейкае падабенства раскладушкі. Прайсці паміж імі было немагчыма. Так пражылі месяцы тры, пакуль не быў здадзены чарговы дом, дзе мы атрымалі “двушку” – з пячным ацяпленнем, без выгод, на першым паверсе.

Гэта тая самая кватэра, на падаконнік якой я залазіла начамі, каб чытаць пры святле месяца. Мы пражылі там да 1956 года. Там я пазнаёмілася з Інай Скуратовіч, суседкай, якая вучылася ў музычнай школе. А я заўсёды марыла навучыцца граць на піяніна. Мне так падабалася, калі ў кіно, напрыклад, у “Вялікім вальсе”, Штраус садзіцца за раяль… І вось – Іна, якая на ім іграе! Я гатова была прападаць у яе суткамі. Дарэчы, яна навучыла мяне выконваць “Сабачы вальс”. На большае я не пацягнула.

Вучылася я ў 29-й беларускай сярэдняй школе. Яна існуе ў Мінску і цяпер, на вуліцы Сонечнай. На гэтай жа вуліцы мы ў 1956-м атрымалі таксама “двушку”, але зараз ужо дыхтоўную двухпакаёвую кватэру, “сталінку”, з высокай столлю, з усімі выгодамі. Тата тады ўжо працаваў у Інстытуце ўдасканалення настаўнікаў, а мама – у будаўнічым трэсце, адкуль мы і атрымалі кватэру. А калі я заканчвала школу, мама ўжо працавала ў Акадэміі навук у ІАНХу (інстытут агульнай неарганічнай хіміі) галоўбухам, а потым яе запрасілі на такую ж пасаду ў БелСЭ (энцыклапедыю).

Жыццё наладзілася. Бацькі былі задаволены сваёй працай, мы з братам вучыліся ў школе. Я вечна бiлася з яго аднагодкамi, якiя нападалi на iнтэлiгентнага хлапчука, бо сам ён не мог пастаяць за сябе, а мая партызанская натура гэта дазваляла. Школу скончыла, калі фармальна мне было 15 гадоў, і толькі ў дзень выпускнога, 27 чэрвеня, стукнула 16.

РАЗВАРОТ НА 180 ГРАДУСАЎ

Аднойчы ў нашу школу прыйшлі кіношнікі з “Беларусьфільма”, каб здымаць, як цяпер сказалі б, прапагандысцкі фільм “Яны ўступаюць у жыццё” – пра тое, як мы ўсім класам ідзем працаваць на вытворчасць у нядаўна пабудаваны камвольны камбінат. Справа ў тым, што тады выйшла пастанова партыі і ўрада, што паступаць у ВНУ пасля школы можна толькі маючы за плячыма працоўны стаж у тры гады. Вось мы ўсе і загрымелі…

Калі мне стукнула 74, дыск з лічбавым запісам гэтага фільма сябры адшукалі ў архіве кінафотадакументаў у Дзяржынску і падарылі мне на дзень нараджэння. 1958 год… роўна праз 58 гадоў…

Скончылася дзяцінства, пачаліся працоўныя будні. Я працавала ткачыхай, асвойвала тонкасці рамяства, а кіношнікі, якія чамусьці заўважылі мяне, прапанавалі паступіць на курсы акцёрскага майстэрства пры кінастудыі, якія адкрыліся тады з мэтай падрыхтоўкі нацыянальных акцёрскіх кадраў.

Трэба сказаць, што ў той час наша кінастудыя выпускала шмат фільмаў, не тое, што цяпер, і сярод іх былі вельмі вядомыя і любімыя гледачамі. Працавала таленавітая моладзь, якая скончыла УДІК, – рэжысёры, аператары, мантажоры і асобы іншых кінапрафесій. Цяга і цікавасць да мастацтва былі і з боку кіраўніцтва рэспублікі. Карацей кажучы, мяне не толькі прынялі на курсы, але праз год далі накіраванне на вучобу ва УДІК, а гэты накірунак даваў перавагу ў тым сэнсе, што пры ўмове праходжання ўсіх трох тураў і паспяховай здачы агульнаадукацыйных прадметаў, залічэнне ішло па-за конкурсам. Я прайшла ўсе тры туры, здала ўсе іспыты і вярнулася дадому з Масквы чакаць выкліку на вучобу ва Усесаюзны дзяржаўны інстытут кінематаграфіі. Але… не дачакалася і неяк змірылася.

Працягвала хадзіць на працу ў ткацкі цэх, а паколькі мне было ўсяго 16, я лічылася “малалеткай”, мой працоўны дзень быў не больш за 4 гадзіны ў дзень. Я вярталася дадому, абедала і спяшалася на кінастудыю на курсы нашых настаўнікаў-прафесараў – Дзмітрыя Аляксеевіча Арлова і Канстанціна Мікалаевіча Саннікава. Вось там было сапраўднае “жыццё ў мастацтве”, якое паглынала і мой час, і мае памкненні да прыгожага. Усе студыйцы, мы атрымалі нейкае падабенства пасведчанняў аб заканчэнні, сталі здымацца ў эпізодах, прымалі ўдзел у масоўках, словам, былі “пры справе”.

Цалкам натуральным станавілася знаёмства з людзьмі іншага, раней невядомага круга зносін, што развівала кругагляд, падштурхоўвала да атрымання ведаў, зносін з такім прыцягальным светам кіно. Я заўсёды была гарачай аматаркай чытання, што захавалася дагэтуль. У дзяцінстве, як ужо згадвала, калі бацькі забаранялі мне “запойна” чытаць, прымудралася ўначы, не ўключаючы святло, залазіць на падаконнік і чытаць пры поўным месяцы. І вось надышоў час, калі ў кампаніі новых кіношных знаёмых гэтая мая начытанасць і адукаванасць стала мець вельмі станоўчую ролю. Мяне заўважалі, адзначалі і, як тады казалі, ускладалі надзеі…

…Надышоў Новы, 1960-ы год. Сустракаць яго госці прыйшлі да нас. І Валянціна Васільеўна Аліева, маміна сяброўка, мімаходзь заўважыла: “Лора, здаецца, ездзіла ў Маскву паступаць. І што, не паступіла?” І тут тата, раптам пакрыўдзіўшыся, адкрыў для мяне невядомае: “Як гэта не паступіла, яшчэ як паступіла!” І дастаў той самы выклік з УДІКа, які мне так і не паказалі мае любімыя бацькі, баючыся, як я, непаўналетняя, туды паеду, як там, у вялізнай Маскве, стану жыць удалечыні ад іх.

Пасля татавых слоў я, што называецца, “выпала ў асадак”, і яшчэ доўга насіла ў сабе затоеную крыўду на бацькоў, якія такім страшным чынам умяшаліся ў мой асабісты лёс, не дазволіўшы вучыцца ва УДІКу на курсе Герасімава і Макаравай. Наогул, тата заўсёды вельмі хацеў, каб я стала мастаком. Я нядрэнна малявала, добра адчувала святло і колер, але асабліва мне ўдавалася перадаваць з натуры партрэтнае падабенства. Тата казаў, што гэта дадзена не кожнаму. Але… усё праходзіць, і падзеі, якія рушылі ўслед ужо вельмі хутка, радыкальна змянілі маё жыццё.

Аднойчы я сустрэла суседку Майю, якая тады працавала ў Віцебскім драмтэатры, а ўлетку ў адпачынак прыязджала да бацькоў. “Ці не хочаш з’ездзіць са мной на радыё?”– спытала яна. На радыё я ніколі не была, разгулялася натуральнае пачуццё дапытлівасці, і мы паехалі на вуліцу Рэвалюцыйную,3, дзе тады размяшчаўся радыёкамітэт. Мы лёгка прайшлі ў будынак, дзе ніхто не правяраў дакументаў, а міліцыянер, які сядзеў на вахце, толькі кіўнуў, калі Майя назвала прозвішча таго, з кім яна павінна была запісваць нейкую сцэну са спектакля. Яна, якая была там не раз, хутка некуды знікла, а я засталася блукаць па калідоры ў надзеі яе адшукаць.

І раптам пачула гукі музыкі. Падышла да дзвярэй, злёгку прыадчыніла, і адразу адтуль выйшаў чалавек, які нягучным голасам сказаў: “Сюды нельга, ідзе запіс!” Напэўна, у мяне на твары тады напісалася нешта такое, што прымусіла гэтага вельмі ветлівага чалавека неадкладна прапанаваць мне прайсці ў суседнія дзверы і там паслухаць гэтую прыгожую музыку. Я ўвайшла ў той пакой разам з Барысам Іпалітавічам Райскім (а гэта быў менавіта ён), той самы легендарны Райскі, які вельмі хутка стаў вядомым, усімі паважаным і любімым нашым дырыжорам, шматгадовым кіраўніком радыйнага аркестра, які ў тыя самыя дні толькі пачынаў у ім сваю дзейнасць.

Увайшоўшы ў невялікі пакойчык, убачыла злева пульт гуказапісу, за якім сядзеў і рухаў рычажкі хударлявы малады чалавек з доўгімі валасамі, якія відавочна не пасавалі да яго твару. Захоплены гукамі, ён на наша з’яўленне ніяк не адрэагаваў, а Барыс Іпалітавіч паказаў мне на крэсла, маўляў, я магу сесці, і сам выйшаў. Гэта было так цікава, што неўзабаве я забылася пра ўсё. Мяне паглынула чароўнае гучанне аркестра, тым больш што праз шкло, якое знаходзілася перад хлопцам, што сядзеў за пультам, бачны быў і сам аркестр, і дырыжор Віктар Дуброўскі, добра вядомы і найпапулярнейшы ў той час сярод моладзі.

Тады было вельмі модна хадзіць у сімфанічныя канцэрты ў Дом афіцэраў ці ў клуб Дзяржынскага (цяперашняй філармоніі яшчэ не было і ў паміне), а пасля абмяркоўваць любімыя ўсімі намі музычныя творы, асабліва “не надта цяжкага жанру”, якімі Віктар Паўлавіч усіх нас тады частаваў…

Калі запіс скончыўся, у пакой увайшоў сам Дуброўскі, і яны з чалавекам за пультам пачалі абмяркоўваць сыгранае. Я спрабавала зразумець, пра што яны гавораць, але гэта аказалася не пад сілу, паколькі музыкай сур’ёзна я ніколі не займалася і ніякай музычнай тэрміналогіяй не валодала, і наогул у той момант здавалася сабе абсалютным невукам.

А Майя тым часам ужо шукала мяне, паколькі яе запіс скончыўся, і нам пара было сыходзіць. Яна адчыніла дзверы фанічнай, убачыла мяне і з воклічам “вось ты дзе!”, увайшла. Аказваецца, Майя была з абодвума знаёмая. Яны прывіталі адзін аднаго, і мы пайшлі.

“Ты ведаеш іх? ” – спытала Майя. “Дуброўскага ведаю. А вось твар другога мне падаецца знаёмым, але не памятаю, адкуль”. Пазней успомніла. Некаторы час таму я здымалася ў масоўцы аднаго з эпізодаў фільма Корш-Сабліна “Першыя выпрабаванні”, знятага па творчасці Якуба Коласа. Там гэты доўгавалосы тлумачыў Мікалаю Яроменку, які граў настаўніка Тадорыка, як яму трэба сінхронна з запісам вадзіць смычком па струнах скрыпкі. Гэта быў кампазітар фільма, Яўген Глебаў.

…Яны дагналі нас, калі мы ўжо выйшлі з радыёкамітэта, і запрасілі пайсці паабедаць. Пайшлі ў тагачасны рэстаран “Беларусь”.

Вось так я пазнаёмілася са сваім будучым мужам, Яўгенам Аляксандравічам Глебавым. Калі пад вечар мы выйшлі з рэстарана, Майя і Віктар раптам кудысьці зніклі, і Яўген Аляксандравіч прапанаваў праводзіць мяне дадому, сказаўшы, што ён рэдка бывае на паветры і з задавальненнем зробіць такі няблізкі шпацыр – амаль да камвольнага. А калі развітваліся, даў свой тэлефон і сказаў: “Патэлефануйце, не пашкадуеце”. Дома ў нас тады тэлефона яшчэ не было, і патэлефанаваць я змагла толькі праз нейкі час. Ён быў рады званку, і мы ў той жа вечар зноў сустрэліся. Сустрэліся, каб ужо не расставацца амаль сорак гадоў.

(Працяг будзе)

Падрыхтавана на аснове біяграфічнага рукапісу Ларысы Васільеўны Глебавай.

Фотаздымкі з асабістага архіва Л. Глебавай.

Падрыхтоўка і пераклад на беларускую мову для сайта oroik.by Зоі ПАДЛІПСКАЙ і Ларысы ПШАНІЧНАЙ.